کودهای آلی

در قرن 21 مسأله شهرنشینی به عنوان یک معضل جهانی، ملی و منطقه ای مطرح می باشد که هم چنان رو به افزایش است. در حال حاضر برای اولین بار در تاریخ بشر نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می‌کنند به طوری که چنین پیش بینی می شود تا سال 2025 بیش از دو سوم این جمعیت، ساکن شهرها شوند. تأمین غذا برای این جمعیت رو به رشد تنها از دو راه امکان پذیر است، افزایش سطح زیر کشت و افزایش عملکرد در واحد سطح. با توجه به وضعیت اقلیمی کشور اراضی زراعی چندان قابل توسعه نمی باشند و بنابراین می بایست به فکر افزایش عملکرد بود. یکی از راه های افزایش عملکرد «بهبود خواص فیزیکی و تغذیه ای خاک مزارع با افزودن ماده آلی به خاک» می باشد. با توجه به اينكه كشور ما در منطقه نوار خشك جهان قرار گرفته است مقدار مواد آلي در خاك هاي كشور به استثناي شمال، در حدود چند دهم درصد بوده و با مقدار اپتيمم آن كه بين 3- 2 درصد است فاصله بسيار دارد.

از زمان های قدیم و یا جایگزین شدن زراعت به جای دامداری و ترک زندگی کوچ نشینی ، انسان به منظور حفظ حاصلخیزی خاک ، کودهای آلی و نیز آهک ، خاکستر ، مارن ( 40-50 درصد کربنات کلسیم + رس+ ماسه )، گچ ، لجن ، و غیره را به عنوان کود شناخته و به کار برده است. این کود دهی ابتدایی چندین هزار سال متداول بوده است. اما به دلیل طولانی بودن فرایند تجزیه ترکیبات آلی و معدنی شدن آن ها و نیز به دلیل پایین بودن میزان عناصر غذایی موجود در آن ها، میزان عملکرد همواره پایین بوده  است. امروزه اهمیت این قبیل کودها بیشتر به خاطر اصلاح خاک است. بنابراین ارزش اصلی کودهای آلی به علت تغییرات فیزیکی است که در خاک ایجاد می کنند. کودهای آلی مختلف از نظر کیفیت و دوام در خاک و نیز از نظر قیمت متفاوت هستند.

از انواع کودهای آلی می توان به کودهای حیوانی، انواع کمپوست ها، کودهای آلی گرانوله و ... اشاره کرد. کود حیوانی را در زراعت گیاهان پر ارزشی مانند سبزیجات، سیب زمینی، ذرت ، پنبه و چغندر قند، به مقدار تقریبی 20 تا 50 تن در هکتار به خاک اضافه می کنند. کود حیوانی را معمولاً در زمان شروع عملیاتِ تهیه بستر تا حداقل یک ماه قبل از کاشت بر سطح خاک می پاشند و با وسایلی مانند گاو آهن، دیسک یا کولتیواتور با خاک سطحی و تا عمق حدود 15 سانتی متری مخلوط می نمایند.

فواید استفاده از کمپوست؟

 • در ایجاد کشاورزی پایدار مناسب است و از کاهش محصول جلوگیری کرده و باعث افزایش آن می‌گردد. 

 • ذخیره کننده بزرگی از عناصر و آب بوده و به این ترتیب اعتماد و دلگرمی کشاورزان با استفاده از آن در مزارع بیشتر می‌شود و قابلیت ذخیره آب در خاک را افزایش می‌دهد. 

 • باعث بهبودی ساختمان خاک شده و عملیات شخم را آسانتر می‌کند همچنین قابلیت ذخیره آب در خاک را افزایش می‌دهد. 

 • هوموس و مواد آلی خاک را افزایش داده و بعضی از ویتامین‌ها، هورمون ها و آنزیم های مورد نیاز را تأمین می‌کند که این مواد نمی‌توانند به وسیله کودهای شیمیایی تأمین گردند. بنابراین در خاک های با کمبود مواد آلی بسیار مفید و مناسب می‌باشد.

 • در جلوگیری از تغییر اسیدیته خاک همانند یک بافر عمل می‌کند.

وقتی که در هنگام مرحله کمپوست شدن درجه حرارت به 60 درجه یا بیشتر می‌رسد، عوامل پاتوژن و بیماری زا، تخم انگل ها، بذور علف های هرز را از بین برده و آن ها را نابود می‌کند.

• کمپوستی که کاملاً آماده شده و رسیده باشد، به راحتی با خاک در حال تعادل قرار می‌گیرد و تهویه خاک را بهبود می‌بخشد.

 • کودهای اضافه شده را به راحتی و با جلوگیری از تلف شدن و هدر رَوی در اختیار گیاه قرار می‌دهد.

 • بسیاری از عناصر ‌و مواد غذایی پر‌مصرف ‌و ‌کم‌مصرف را که در‌ خود دارد، در خاک آزاد کرده‌ و در اختیار‌ گیاه قرار می‌دهد.

 • وزن مخصوص ظاهری خاک را به شدت کاهش داده و بنابراین برای خاک سنگین و رسی بسیار مناسب و مفید است.

 • چون ظرفیت نگهداری عناصر در سطح آن زیاد می‌شود، بنابراین در کاهش عناصر و مواد غذایی گیاه در خاک های سبک و شنی بسیار مناسب و مفید است. 

ورمي كمپوست چيست؟

كلمه Verm از لغت لاتين Vermis گرفته شده كه به معني كرم مي‌باشد. ورمي كمپوست حاصل يك فرايند نيمه هوازي است (حدود80 % رطوبت) كه توسط گونه اي خاص از كرم ها، قارچ ها، باكتري ها و اكتينو ميست ها به صورت توأمان انجام می گیرد. ورمي كمپوست مواد حاصل از بستر رشد كرم بوده كه پس از دفع شدن از سيستم گوارش كرم در محيط باقي مي‌ماند،  لذا اين ماده مجموعه‌اي از فضولات كرم به همراه مواد آلي تجزيه شده و نيز اجساد كرم ها بوده كه براي گياه ارزش غذایي فراوان دارد. مواد دفع شده توسط كرم ها ، اغلب داراي ازت، فسفر، پتاسيم به ميزان 11-5 مرتبه بيشتر از خاك هاي بدون كرم مي‌باشد. در اثر عبور مواد آلي از دستكاه گوارش كرم خاكي، ميزان عناصر قابل استفاده گياه از جمله عناصر ميكرو (ريز مغذي) افزايش چشمگيري مي‌يابد. در طبيعت 500 الی1000 سال طول مي كشد تا 5/2 سانتي متر هوموس در سطح خاك تشكيل شود ولي كرم ها اين مدت را به 5 سال تقليل مي دهند.

نوع كرم خاكي مورد نياز: معروف‌ترين گونه براي اين منظور، كرمهاي حلقوي قرمز(Eisenia foetida) مي‌باشد.

  اين نوع كرم ها اغلب در كود هاي دامي پوسيده يافت مي‌گردند. نام هاي ديگر   Eisenia foetida عبارت است از:  red worm  , Compost Worm , , Tiger Worm Manure worm مي‌باشد. مزيت توليد كمپوست توسط كرم خاكي نسبت به ديگر سيستم ها، به علل تبديل سريع مواد، نگهداري آسان تر سيستم، مرغوبيت كود و توان توليد بيشتر كمپوست مي باشد. در اين سيستم بيش از 70 درصد مواد آلي به ورمي كمپوست تبديل مي گردد و عناصر غذائي موجود در ورمي كمپوست كاملاً براي گياه سهل الوصول مي باشند. هم چنين به علت وجود فرآيند هوازي تركيبات سمي در كمپوست تجمّع نمي يابند.

در دنيا بيش از 3000 گونه كرم خاكي وجود دارد . در استراليا 350 گونه و در كانادا 25 گونه شناسائي شده اند. معمولي ترين كرم ها در آمريكاي شمالي، اروپا، آسياي غربي متعلق به خانواده لومبريسيده مي باشد كه حدود 220 گونه دارد.كرم هاي خاكي بر اساس عادات رفتاري و غذائي به سه گروه  Epigeic , Anecic و  Endogeic تقسيم مي گردند. گروه اول( Epigeic) درقشر سطحي خاك زندگي نموده و از مواد تازه گياهي و جانوري تغذيه مي نمايند . Eisenia foetida در اين گروه قرار دارد. گروه دوم در عمق خاك زندگي نموده؛ ولي شب ها براي تغذيه به سطح خاك آمده و از مواد گياهي تازه و بقاياي جانوران استفاده مي نمايد. گروه سوم در عمق خاك زندگي نموده و مواد غذائي مورد نياز خود را از بلعيدن خاك بدست مي آورد.

براي تشخيص كرم هاي خاكي از لحاظ شكل ظاهري مي توان از دو مشخصه تعداد بند بدن از دهان تا نوار جنسي و نيز تعداد بندهاي تشكيل دهنده نوار جنسي استفاده نمود. البته مشخصه هاي ديگري نظير رنگ و تعداد اندام هاي مو مانند در روي هر بند را مي توان مد نظر قرار داد. براي انجام اين امر از كتاب هاي كليد استفاده مي گردد.

خصوصيات مورفولوژيكي كرم خاكي: كرم هاي خاكي داراي بدني كشيده و استوانه اي شكل بوده كه سر آن نوك تيز وكمي تخت مي‌باشد.  حلقه هاي موجود در بدن كرم خاكي عمل حركت و چرخش كرم را تسريع مي‌نمايد. بدن كرم هاي خاكي فاقد اسكلت مي‌باشد. زائده هاي موجود  بر روي بدن كرم عمل جلو و عقب رفتن و خزيدن كرم را تسهيل مي‌نمايد.  طول كرم بالغ 5/7 سانتي متر مي باشد. اولين بخش بدن كرم خاكي ، دهان و زائده دهاني مي باشد. با اين زائده، كرم خاكي خاك را مي شكافد. ساختار هاي مو مانندي كه ستا ناميده مي شود،  روي هر بند بدن مشاهده  و موجب حركت كرم خاكي مي گردد .  

تولید اسید هیومیک با استفاده از پسماند های آلی

خصوصيات شيميائي مواد هوموسي: تركيبات هوموسي مواد آلي  مختلف ، داراي دو نوع اسيد آلي مهم به نام هاي اسيد هيوميك و اسيد فولويك مي باشند. اسيد هيوميك  با وزن ملكولي 300000-30000 سبب تشكيل كمپلكس پايدار و نامحلول (كند رها) با فلزات ميكرو ( ريز مغذي) مي شود و اسيد فولويك با وزن ملكولي كمتر از 30000 سبب تشكيل كمپلكس هاي محلول با عناصر ميكرو مي گردد . مجموع اين دو اسيد مي تواند، ميزان فراهمي عناصر غذایي به ويژه ريزمغذي ها را براي گياه در كوتاه و بلند مدت افزايش دهد. تركيبات هوموس با داشتن ظرفيت تبادل كاتيوني بالا كه از يونيزه شدن گروه هاي عامل موجود در سطح آن ناشي مي شود، قادر است از طرق مختلف شيميایي و يا با ايجاد پل كاتيوني ذرات خاك را به هم پيوند داده و سبب تشكيل خاكدانه هاي پايدار در آب شود.

اسید هیومیک در تمامی ترکیبات هوموسی حاصل از اکسیداسیون بیولوژیکی مواد آلی وجود دارد ولی مقدار آن متفاوت می باشد. با استفاده از انواع عصاره‌گیرهای اسیدی و یا قلیایی می توان این مواد با ارزش را استخراج نمود. این نوع اسیدها را می‌توان از کود دامی پوسیده، کمپوست پسماند شهری و دیگر کمپوست های بقایای گیاهی جدا سازی و به صورت خالص و یا با ترکیب با سایر عناصر غذایی مورد استفاده گیاه قرار داد.

مزاياي اسيد هاي هيوميك؟

اسيدهاي هيوميك سبب بهبود خصوصيات فيزيكي، شيميایي و بيولوژيكي خاك مي گردند.

الف – بهبود خصوصيات فيزيكي :

- افزايش ظرفيت نگهداري رطوبت در خاك

- افزايش تهويه خاك

- كاهش فرسايش خاك

- افزايش مقاومت گياه به خشكي

ب- بهبود خصوصيات شيميائي  خاك :

- افزايش درصد ازت كل در خاك

- متعادل نمودن خاك هاي اسيدي و قليایي

- افزايش ظرفيت تبادل كاتيوني خاك

- افزايش يافتن جذب مواد غذایي

- مواد غذایي مورد نياز گياه را در طول دوره رشد فراهم مي آورد.

ج- مزاياي  بيولوژيكي اسيد هاي هيوميك :

- افزايش تقسيم سلولي و رشد گياه

- افزايش قطر ديواره سلولي و مقاومت به آفات و بيماري ها

- افزايش درصد جوانه زني بذر

- افزايش ميكروب هاي مفيد خاك

- افزايش ميزان ويتامين ها در گياه

- افزايش رشد ريشه

- افزايش فتوسنتز در گياه

- افزايش ميزان آنزيم ها در گياه

- افزايش جذب مواد غذایي توسط گياه