قالي ابران را بشناسيم

قالی ایران با تمام شهرت و قدمتی که‌ دارد ناشناخته است نه برای فرنگی خریدار، ‌بلکه خود ما هم آن‌طور که باید و شاید آن را نمی‌شناسیم. این یک ادعای واهی نیست. کمتر کسی می‌تواند با دیدن فرشی محل بافت آن را تعیین کند و خصوصیات آن را باز گوید. در حالی‌که با اتمام یک قالی شناسنامه آن با خود و در خودش صادر شده است. فرش تبریز، با اردبیل در آذربایجان و کار مشهد با محولات در خراسان کاملاً از هم جداست عدم شناسائی خصوصیات فرش سبب می‌شود تا خریدار به هنگام خرید بدون توجه به موارد استفاده آن قالی را فقط به دلیل زیبائی یا طرح و نقشه بخرد و مورد بهره‌‌برداری قرار دهد و بعد پشیمان شود که کار فلان جا دوام ندارد، ‌در حالی‌که عدم اطلاع او از طبیعت دستاوردهای یک محل به انتخاب نادرست انجامیده است و این سبب از بین رفتن قالی شده است.

شناخت فرش ‌و مختصات آن چنان مشکل نیست که خبرگی طلب کند، به سادگی عملی است و سعی ما بر این است تا در این سلسله مقالات، ‌خواننده را طوری با قالی ایران آشنا کنیم تا به محض دیدن و لمس کردن آن، آن را بشناسد. قالی هر منطقه ایران با توجه به شرایط جغرافیائی، ‌اقلیمی و فرهنگی ویژه محل، ‌با منطقه دیگر تفاوت می‌کند. هم چنان که قرارگرفتن انسان در عوامل زیستی خاص مثل آب و هوا، فرهنگ و . . . روحیه او را می‌سازد، بر دستاوردهای انسانی هم مؤثر می‌افتد.

این ترتیب آشنائی با این دستاوردها باید متکی بر شناخت شرایط زندگی و روحیه سازندگان و صنعتگران باشد. به عبارت دیگر دستاوردی صنعتی سنتی چون قالی بازده‌های مستقیم روحیه سازنده‌اش را با خود دارد: بدینسان با توجه به ظاهر یک قالی و با اندکی تأمل می‌توان اولین گام را برای شناخت یک فرش برداشت: مثال: فرش سخت و استخوانی است، درشت باف و پرگوشت است، رنگ‌های تند و تیره در آن به‌کار رفته، ‌نقشه‌اش از خطوط هندسی تشکیل شده است، ولی این فرش با توجه به ‌آنچه گفتیم دستکار مردمی است که در طبیعتی سخت و کوهستانی زندگی می‌کنند، پرگوشتی و درشت بافی آن به ‌این دلیل است که بافنده می‌خواهد از آن به‌عنوان یک زیرانداز گرم‌کننده استفاده کند.

کاربرد در خطوط هندسی هم در طرح آن دلالت بر محیط کوهستانی زندگی سازندگان آن می‌کند، حالا باید دید در کدامیک از مناطق کوهستانی ایران بافتن فرش‌ رایج است. محل‌ بافت فرش را به سادگی می‌توان تعیین کرد به شرط آنکه ‌عوامل مؤثر در ساخت آن را بیشتر از اینها بشناسیم. اما از سوی دیگر با توسعه روز افزون وسایل ارتباطی و آسان شدن مسافرت، ‌نقشه و طرح و رنگ در یک نقطه ساکن نمی‌ماند. «لچک» مشهدی و «ترنج کرمانی» ‌به تبریز هم می‌آید و در آنجا هم به‌کار می‌رود.

فارغ از شرایط ویژه مناطق جغرافیائی، قالی شهرستان‌ها با مراکز استان‌ها ‌و مراکز استان‌ها با یکدیگر گاهی اوقات مشابه هستند و در پاره‌ای اوقات کاملاً با یکدیگر فرق می‌کنند چرا که وضعیت فرهنگی آنها با هم متفاوت است، ‌تفاوت‌های کلی از نوع بافت و نقشه و نخ تار و نوع پشم خامه معلوم می‌شود، اما اگر یک نقشه با یک رنگ‌آمیزی را به ۴ کارگر در ۴ نقطه مختلف برابر بافت بدهیم باز هم تشخیص کار برای خبره‌ها مشکل نیست، دست کارگر که جنسیت فرش را مشخص می‌کند صفت ممیزه اینهاست. گرداندن نخ‌های زیر پشم یا پشم زیر نخ، ‌قانون گره‌ها و خلاصه پشت باف قالی در هرجا بستگی به دست کارگر دارد.

حتی اگر یک قالی رادو استادکار مختلف ببافند به دلیل عدم توازن و هماهنگی نیروی دست‌ها موقع گره‌زدن خبره آن را می‌شناسد و می‌گوید فرش دو دست است و این نقصی است. به‌طور کلی فرش مرغوب حائز این ۴ اصل است:

۱. دوازده رج گره در یک گره ذرع.

۲. پشم از پشت گوسفند چیده شده باشد نه با آهک آنرا جدا کرده باشند.

۳. گوسفند در یک منطقه کوهستانی و سبز و خرم چریده باشد.

۴. رنگ در حال حاضر نوع شیمیائیش مورد استفاده است باید درجه ثباتش بالا باشد.

برای آشنائی با فرش ایران، ‌مشخصات و مختصات فرش هر منطقه را یک به یک باز می‌شناسیم تا شناخت و درک وضعیت آن از نظر دوام، ‌مقاومت و تجارت مشخص شود.