قالي ابران را بشناسيم 2

فرش مرکز ایتان یعنی، ‌تبریز با فرش دیگر شهرهای منطقه تفاوت دارد. قالی‌های تبریز ریز باف و درشت باف است (برای کارگاه‌هائی که در محدوده شهر واقع شده) و تفاوتش از نظر کیفیت، نقشه، ‌مصالح با دیگر شهرها بسیار.

قالیباف این شهرستان استثنائاً در تهیه و کاربرد نقشه تعصبی ندارد یعنی نقشه‌های زیبا مطابق سلیقه‌اش را از هر نقطه‌ای می‌گیرد و پس از تلفیق آن با روحیه خویش به‌کارش می‌برد، نقشه‌هائی را که در تبریز با الهام از نقشه‌های سایر مناطق تهیه می‌شود اغلب به شکل اصلی بسیار نزدیک است. برای همین هم فرش تبریز نقشه اصفهان یا تبریز نقشه کرمان در قالی فروشی‌ها کم نیست. اما همین که می‌گوئیم «تبریز نقشه اصفهان» شخصیت دستکار بافنده تبریزی را تأئید کرده‌ایم.

این حالت در فرش‌های نقاط دیگر کمتر به چشم می‌خورد. رنگ در قالی تبریز هماهنگ و متقارن است، ‌کمتر قالی مرغوبی در این شهر بافته می‌شود که چشم تماشاگر را بزند، یعنی رنگ‌ها ملایمند و قوانین هماهنگی کامل در کاربرد رنگ‌ها رعایت می‌شود. فرش تبریز فوق‌العاده ظریف و باصطلاح پوک است. اگرفرش ۶۰ رج یک گره تبریز را با فرش ۶۰ رج یک گره کاشان مقایسه کنیم، ‌کارشناسان فرش با توجه به جهات مختلف فرش تبریز را مرغوب‌تر می‌دانند. دوام فرش‌های این شهر مثل تمام نقاط ایران به دو صورت سفارشی و تجارتی تقسیم می‌شود خبره‌ها می‌گویند فرش سفارشی تبریز ممتازترین فرش ایران است، ‌به شرط آنکه در تهیه‌اش صرفه‌جوئی نشده باشد.

فرش‌های مرغوب تبریز را نمی‌توان از محصولات ممتاز دیگر مراکز تولید فرش ایران باز شناخت. به‌طوری که بیننده عادی فرش هر کجا را که مرغو‌ب‌تر بداند فرش تبریز را به همان‌جا نسبت می‌دهد. البته فرش سبک تبریز هم از نا مرغوب‌ترین فرش‌های ایران‌ است. صفت ممیزه فرش تبریز زیبائی آنست و غیراصیل بودن نقشه‌اش یعنی طراح تبریزی از هر شهرستانی بهترین قسمت نقشه را انتخاب می‌کند، مطلقاً کم نیست فرش‌هائی که حاشیه‌اش از یک نقشه لچک و تر بخش از نقشه دیگر و تنش از جای دیگر گرفته شده است و از تبریز به بازار فرش روانه شده است. فرش متری ۲۰۰ تومان تبریز در حال حاضر از نظر ظاهر زیباترین فرش است اما مرغوب‌تر نیست.

در تبریز واحد مساحت فرش قالیچه است. یک «قالیچه» تبریز مساوی است با دو ذرع مربع تبریز، ‌به ادعای اهالی این شهر ذرع طول تبریز معادل ۱۱۲ سانتی‌متر است ولی ذرع را در تهران ۱۰۴ سانی‌متر قبول می‌کنند. در یک حالت عمومی در هر یک گره تبریز که بافندگان بومی آن را ۷ سانتی‌متر می‌دانند باید حداقل ۱۲ بافت یا گره و حداکثر ۸۰ بافت به‌کار رود، ‌بافت‌ها را طولی می‌شمارند و نه مربع، فرشی ‌که از ۳۵ بافت در یک گره کمتر داشته باشد نامرغوب است و بیشتر از این مرغوب.

گراوان، بخشایش، مهربان، هریس نام چهارمرکز تولید در جنوب تبریز است که قالی‌های تولید شده در آنها همانند هستند. طبع قالی‌های این مناطق سخت و استخوانی است. یعنی اگر به آن دست نزنید ‌فرش زبر است، سفت و خشن است، ‌درشت بافی صفت مشخص ظاهری این فرش‌ها است، قالیباف گراوانی با بخشایش فرق نمی‌کند ‌موقع چیدن قالی آن را پرگوشت می‌گیرند، ‌یعنی «پرزهای» قالی بلند است. تعداد بافت‌ها به نسبت رج در گره گم می‌شود. رنگ‌های تند و تلخ در فرش‌های این مناطق به‌کار می‌رود. زمینه‌های قهوه‌ای سیر، سبز تند، سرمه‌ای تیره مورد علاقه بافندگان اینگونه فرش‌هاست. نقشه‌ها،‌خالی از گل و بته هستند و به‌جای این از خط ‌استفاده شده است، یعنی طرح قالی این مناطق اغلب هندسی است.

محصولات گراوان، بخشایش، هریس و مهربان اگر شکل و نقشه جالبی ندارد، ‌پردوام است و برای استفاده در اماکن پر رفت و آمد بسیار مناسب است. این فرش‌ها سنگین هستند و حمل و نقل آنها به سختی و با اشکال صورت می‌گیرد. این فرش‌ها به دلایلی که ذکر شد خریدار چندانی ندارد و گران قیمت هم نیست و در بازار بین‌المللی هم خریدار چندانی به‌دست نیاورده است.

ـ وضعیت فرش تبریز در بازار تهران:

خریداران فرش دو دسته‌اند، گروهی که به ظاهر فرش اهمیت می‌دهند و به زمان کارکرد آن تفقدی ندارند خریدار فرش تبریزهستند، چون نقش‌های فرش این شهر در هر قیمتی چشم را اقناع می‌کند ولی کسانی که دوام قالی را در نظر دارند، فرش‌هائی با نقشه‌های بدتر را می‌خرند و از فرش تبریز در می‌گذرند. اما به هر صورت تقریباً یکسوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند، آن هم نه از نوع بسیار مرغوبش.

ـ وضعیت فرش تبریز در بازار بین المللی:

فرش ارزان و نامرغوب تبریز از نظر قدرت کار چنان نیست که کهنه و پخته شود و به بازار بین‌لمللی عرضه گردد. یعنی فرش متری ۲۰۰ تومان تبریز بعد از ۲۰ سال کار از بین رفته است، اما فرشی که از بافت ۳۵ بافت در یک گره بیشتر داشته باشد، به کهنگی می‌رسد و چون زیبائی خیره‌کننده‌ای به‌دست می‌آورد، مشتری فراوان دارد.

ـ تشابه فرش‌های ممالک دیگر با تبریز:

جز در ایران در پاره‌ای از کشورهای آسیائی هم قالی بافته می‌شود که از لحاظ شکل و جنس با محصولات بعضی از مناطق ایران برابری و رقابت می‌کنند. سؤال این است که قالی کار تبریز با فرش‌های کدام کشورها همسایگی و نزدیکی دارد؟ جواب این است قلیبافان هیچ یک از ممالکی که در این رشته فعالیت می‌کنند، مانند تبریز نمی‌بافند و به بازار جهانی عرضه نمی‌کنند، اما در این دو سه ساله بعضی از تجار ایرانی که قیمت تمام شده یک تخته قالی را در بعضی از کشورهای همجوار نظیر پاکستان و افغانستان کمتر از ایران دیده‌اند، گروهی از قالیبافان ورزیده را برای فعالیت به این ممالک برده‌اند تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید کنند. این عده محصولات خود را در بازارهای جهانی هم به نام فرش ایران معرفی می‌کنند، اما این فرش واجد تمام خصوصیات فرش تبریز نیست، ‌در حالی‌که خریدار خارجی کمتر آن را می‌داند.

فرش‌های شهر باف تبریز، انواع دیگری هم دارد که بسیار مرغوب است: گل ابریشم، تمام ابریشم و چله ابریشم (تار و پود قالی ابریشمی و سطحش پشمی است)، قالی چله ابریشم تبریز، عمر و دوام بسیاری دارد و از نظر کارشناسان از بهترین انواع فرش ایران می‌باشد. فرش تمام ابریشمی هم که در این شهر بافته می‌شود از حیث نقشه و رنگ بی‌مانند است. البته از سه نوع فرش اخیر در حال حاضر کمتر تهیه می‌شود. نسل قالیبافان ابریشم کار این شهر رو به زوال گذاشته است چرا که تهیه مواد اولیه و پیدا کردن خریداری برای اینگونه فرش‌ها که گران تمام می‌شود و محتاج صرف وقت بسیار است به سختی صورت می‌گیرد. به‌طور کلی فرش کهنه تبریز، البته فرش مرغوبی که کهنه شود، بسیار زیباتر از نوی آن است چرا که رنگ‌های آن ملایم‌تر و مطبوع‌تر و چشم‌نوازتر می‌شود به همین دلیل خریدار فرش کهنه تبریز در بازار جهانی کم نیست.

ـ قالی‌های دیگر آذربایجان:

گفتیم که شرایط آب و هوا و وضعیت فرهنگی هر منطقه در شکل و طرح و جنس قالی‌های آن منطقه اثری ناگزیر دارد و به همین دلیل است که فرش‌های هر نقطه را یکایک مورد بررسی قرار می‌دهیم: اگر فرش تبریز از حیث نقشه و رنگ‌آمیزی با قالی‌های دیگر مراکز تولید ایران همسانی و هم شکلی‌هائی دارد، این دلیل وضع ارتباطی این شهر از نظر روابط اقتصادی با دیگر شهرهاست. اما شهرهای دیگر آذربایجان که نسبت به تبریز د حوزه جاذبه ضعیف‌تری از حیث این مبادلات قرار گرفته‌اند، فرش‌های مختص خود دارند.