هنر قلمزنی - پیشینه قلمزنی
هنر قلم زنی
قلم زنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. قلم زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج به وسیله قلم با ضربه چکش. نمونه‌ای از هنر قلم زنی استان مرکزی یک بادیاب مسی بود که در ورودی سازمان مالکیت‌های معنوی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد.
پیشینه قلم زنی
پیشینه قلم زنی به زمان سکاها یا سیت‌ها نسبت داده می‌شود که نژاد آریایی داشتند. از آثار مهم به دست آمده در هزاره اول، جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. همچنین، جام‌های طلای مارلیک از آثار قلم زنی این دوره میباشد. آثار قلم زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق.م در شمال ایران روی کار آمدند، به یادگار مانده‌است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته‌است. با تشکیل حکومت هخامنشی، هنر قلم زنی تحوّل یافت و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمین های ریخته‌گری، چکشکاری، ترصیع و... است؛ چرا که آنها به تصويرگري حيوانات، سربازها واسطورهها در قلم زني عقيده داشتند. ولی به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و به دستور او گداخته و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیاء شناخته شده در دوره هخامنشی، دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می‌شود. زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی، به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم، هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تأثیر گرفت. ساخت اشیاء در این دوره، به سه طریق چکشکاری بر ورق سرد، ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق، و تراش با چرخ انجام میشد. مرسوم ترين ظروف اين دوره سيني بود. ساسانيان تصاوير شكار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هديه دادن را قلم مي زدند.
هنر قلم زنی در دوره اسلامی
در سده‌های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلم زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار لزی کشیدند و کم‌کم نقوش طرح‌های بومی و اسطوره‌ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند.
در دوره سلجوقیان، هنر قلم زنی همچون سایر رشته‌های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت. ایجاد نقوش گیس‌باف شامل نوارهایی در تزئینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران، ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره، مشبک کاری روی فلز است. ظروف سلجوقيان عمدتاً دو خصوصيت داشت: يكي خوشنويسي خطوط و ديگري استفاده از خط كوفي در قلم زني.
ترصیع در نشاندن ظروف در دوره مغول و تیموری، به تقلید از دورهٔ سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلم زنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزئین شد. با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلم زنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.
نقره‌کوبی روی فلزات، در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید. دراين دوره، انواع تنگ ها و كاسه هاي قلم زني شده مرسوم شده بود و از جمله ابداعات قلم زني در اين دوره میتوان به كاسه ي چهل كليد و طبل باز شكاري اشاره كرد. كاسه ي چهل كليد به خاطر خرافاتي بودن شاهان دوره ي صفويه و اعتقادات آنها، به رمل و اسطرالوب مرسوم شده بود به گونه اي كه حتي شاه عبا س بزرگ بدون اجازه گرفتن از منجمان و غيب گويان و ساحران تصميم نمي گرفت. در دوره ي صفويه، تذهيب به خصوص استفاده از اسليمي مرسوم شده بود و همچنين در اين دوره از خط نستعليق و ثلث در كارهاي قلم زني استفاده مي شد.
