روش های دارودرمانی در ماهیان

سه روش اصلی درمان ماهیان روش های خوراکی، و تجویز دارو در آب می باشند. اغلب بهتر است قبل از انجام عملیات درمانی غذادهی را به مدت ۲۴ ساعت قطع نمود.

درمان از طریق آب:

تجویز دارو در آب یک روش بسیار متداول در درمان ماهیان بوده و دارای مزایای زیادی از جمله استرس نسبتا پایین و تجویز آسان دارو می‌باشد. اما این روش نیز بهرحال دارای معایبی است. از جمله اینکه دُز تجویزی دارو اغلب دقیق نبوده و ممکن است کم یا زیاد گردد. ضمناً اغلب داروهایی که به آب اضافه می شوند ناپایداربوده و سریعا تجزیه و حذف می گردند و بنابراین ممکن است نیاز به تکرار درمان و یا حذف محصولات فرعی غیر فعال و احتمالاً سمی تولید شده دارو به وسیله تعویض آّب باشد.

درمان هایی که از طریق آب انجام می شوند عمدتا برای درمان عوامل بیماری‌زای سطحی (پوست و آبشش) از جمله انگل ها، باکتری ها و قارچ ها استفاده می‌شوند. به جز آنتی بیوتیک‌ها و تعداد کمی از داروهای ضد کرم تقریبا بقیه داروها به عنوان آنتی سپتیک عمل کرده و به صورت غیر اختصاصی پاتوژن‌ها را می‌کشند. بنابراین اغلب آن‌ها دارای شاخص درمانی پایینی بوده و بایستی آن‌ها را در طول درمان از نظر سمیت برای ماهیان تحت مراقبت دقیق و مستمر قرار دارد. گونه‌های مشخصی از قبیل ماهیان بدون فلس (مانند گربه ماهیان) اغلب به درمان از طریق آب حساس می‌باشند.

داروهایی که برای درمان بیماری‌های سیستمیک به کار می روند بایستی که در بافت‌های هدف به سطوح درمانی خود برسند. تعداد بسیار کمی از داروهایی که با آب تجویز می‌شوند دارای چنین اثری می‌باشند. در نهایت داروهایی که موجب مهار شدید باکتری‌های تبدیل کننده نیتروژن  به محیط‌های آبی می‌شوند می‌توانند سبب مرگ ماهیان در اثر مسمومیت با نیتریت یا آمونیاک گردند. حمام درمانی ها اغلب برای فیلترهای بیولوژیکی سمیت بالایی دارند اما برخی از داروها (از قبیل اریترومایسین، نئومایسین یا متیلن بلو) حتی زمانی که به روش غوطه وری طولانی مدت نیز استفاده می‌شوند، سمی‌می باشند. روش‌های استفاده شده برای درمان از طریق آب از حمام دادن (استفاده از غلظت بالای دارو برای مدت زمان کوتاهی) تا غوطه وری طولانی مدت (استفاده از غلظت پایین دارو به مدت طولانی) متغیر است. در صورتی که هر دو روش درمانی تماس طولانی مدت و کوتاه مدت با دارو به یک اندازه موثر و امکان پذیر  باشند ترجیحا بنابه دلایل زیر بهتر است که از روش تماس طولانی مدت با دارو استفاده شود:

۱-    به دلیل استفاده از مقادیر کمتر دارو اغلب هزینه کمتری را در بردارد.

۲-    مجبور به اضافه کردن داروی زیاد به سیستمی که ماهی در آن نگهداری می شود، نمی باشیم. لذا مشکلات کمتری از نظر عوارض جانبی دارو نظیر سمیت برای فیلترهای بیولوژیکی، ایجاد باقیمانده های دارویی یا متابولیت در محیط زیست (به صورت رسوب یا غیره) و یا افزایش عوامل بیماری‌زای مقاوم، ایجاد خواهد شد. قبل از شروع عملیات درمانی بایستی برنامه‌ها و آمادگی‌های لازم را برای مواردی مانند سمیت زدایی داروهای بکاررفته داشته باشیم.

در مواردی که شناخت دقیق از نحوه و سابقه پاسخ ماهیان به درمان را نداشته باشیم بهتر است قبل از انجام عملیات درمانی اصلی یک درمان آزمایشی با استفاده از تعداد کمی ماهی را انجام دهیم. در روش درمان از طریق آب اکثر دُزهای درمانی ارائه شده براساس مطالعات انجام گرفته بر روی گونه‌هایی که به صورت دستی تغذیه می شوند (مانند آزاد ماهیان)، بدست آمده است. بنابراین در درمان سایر گونه ها ممکن است واکنش های ازدیاد حساسیت و یا بدون علت اتفاق بیافتد. بدیهی است که در مورد ماهیان زینتی که به صورت انفرادی نگهداری می شوند انجام عملیات درمانی آزمایشی امکان‌پذیر نمی‌باشد.

داروهای مورد استفاده بایستی به طور معقول مصرف شوند. روش های مصرف بستگی به نوع دارو و دستورالعمل های مسئول بهداشتی دارد. به خصوص در روش های درمانی جریان دایم (سیستم پویا) و شستشو دادن، مصرف دارو به صورت مناسب امری ضروری است. قبل از استفاده از هر دارویی بایستی اطلاع دقیقی از وضعیت محیطی داشته باشیم خصوصا اگر پساب استخرها وارد آب های عمومی می شود.

روش های تجویز دارو در آّب:

الف) حمام دادن:

در این روش  ماهیان به مدت کوتاهی در معرض محلول های غلیظ دارو قرار می گیرند. در این روش شخص معالج می تواند به طور همزمان تعداد زیادی از ماهیان را درمان نماید. غلظتی از دارو که برای حمام درمانی بکار می ود اغلب برای باکتری های تبدیل کننده نیتروژن، توکسیک می‌باشد بنابراین در هنگام مداوای ماهیانی که در آکواریوم‌ها یا سایر سیستم های واجد فیلترهای بیولوژیکی نگهداری می‌شوند، باید درمان را در ظرف دیگری انجام داد و یا فیلترها را بلافاصله پس از پایان درمان مجددا توسط باکتری های تبدبل کننده نیتروژن بارور و ماهی را به آن معرفی نمود. در گونه های حساس یا ماهیان بیمار بهتر است با غلظت های پایین درمان نماییم.

ب) شستشو (flush):

شستشو دادن یک نوع حمام درمانی اصلاح شده برای سیستم های با آب جاری و پویا می باشد. در این روش جریان آب متوقف نمی شود ولی غلظت بالایی از ماده دارویی یا شیمیایی را به آب ورودی می افزایند که این ماده در مدت کوتاهی از میان سیستم عبور می کند. در این روش بایستی کل دارو در عرض ۱ تا ۲ دقیقه به سیستم اضافه شود و یک مقدار  از دارو را به قسمت فوقانی آب (ورودی) اضافه کرده و اجازه می دهند که ماهیان با آن شستشو شوند. از روش شستشو در مراکز پرورشی آزادماهیان به طور وسیعی استفاده می‌شود. این روش فقط در سیستم‌هایی که جریان آب زیاد دارند امکان‌پذیر است زیرا بایستی دارو در مدت تعیین شده کاملا از سیستم خارج شود. در درمان به روش شستشو نباید از داروهای با سمیت بالا استفاده کرد زیرا نمی توان دارویی که وارد سیستم شده را خارج کرد.

ج) درمان به روش جریان دائمی آب (constant flow):

درمان به روش جریان دائم در سیستم‌های پویا زمانی که امکان قطع آب برای حمام درمانی وجود ندارد صورت می‌گیرد. داروهای استفاده شده در درمان‌های با جریان دائم آب شامل فرمالین، مالاشیت گرین، ترکیبات چهارتایی آمونیوم و پرمنگنات پتاسیم می‌باشند. درمان به این روش خصوصا برای کنترل قارچ های روی تخم ماهیان و همچنین درمان ماهیان کانال‌های پرورشی و استخرهای خاکی کوچک، به خصوص در جاهایی که میزان آب ورودی کم بوده و تعویض آب در آن‌ها کم‌تر از یکبار در هر ساعت می‌باشد، مناسب است. درمان فقط به مدت یک ساعت انجام می شود.

د) غوطه وری طولانی مدت:

در این روش ماهیان را در غلظت پایینی از  دارو به مدت حداقل ۲۴ ساعت قرار می‌دهند. دارو در آّب به وسیله تخریب طبیعی از بین می‌رود. یک امتیاز این روش درمانی آن است که تعویض آب بعد از عملیات درمانی اجباری نیست و در بسیاری از درمان های غوطه وری طولانی مدت آسیب شدیدی به صافی های بیولوژیکی وارد نمی‌شود و اجازه استفاده از آنها را جهت ادامه حیات ماهی می‌دهد.

درمان ماهیان به روش خوراکی:

درمان‌های خوراکی یکی از بهترین راه‌های تجویز دارو در ماهیان می‌باشند. زیرا اگر از این داروها به میزان مناسب استفاده کرده و توسط دستگاه گوارش به خوبی جذب شوند، دارای حداقل استرس بوده و می توانند بسیار موثر واقع شوند. گرسنه نگه‌داشتن ماهیان به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت می‌تواند موجب افزایش شانس پذیرش غذای واجد دارو توسط ماهیان گردد.

روش های انجام درمان خوراکی:

۱-    غذاهای تجاری واجد دارو

۲-    تزریق اجزای مواد غذایی به صورت تکی و گاواژ (تجویز دارو از طریق لوله گذاری در معده ماهی)

۳-    آغشته کردن غذا با دارو

۴-    تهیه جیره مصنوعی

درمان ماهیان به روش تزریق:

مزیت تزریق دارو استفاده از دُز کامل دارو است. از معایب تزریق نیز وارد شدن استرس به ماهی در هنگام گرفتن آن و در ماهیان آکواریومی نیاز به انتقال ماهی به کلینیک برای هربار تزریق می باشد به طوری که صاحب ماهی معمولا قادر به اجرای کامل درمان نمی شود.

روش های مختلف تزریق:

۱-    تزریق داخل صفاقی

۲-    تزریق داخل عضلانی

۳-    تزریق در سینوس پشتی

۴-    تزریق زیر جلدی

۵-   تزریق داخل وریدی

گردآوری:

دکتر سعیده نعیمی متخصص فارماکولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه

منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱-    اطلاعات و کاربرد داروهای آبزیان، دکتر کاظم عبدی، انتشارات پرتو واقعه، ۱۳۸۵

۲-    مدیریت بهداشتی و روش های پیشگیری و درمان بیماری های ماهی، دکتر قباد آذری تاکامی، انتشارات پریور، ۱۳۸۵