مؤلفه ها و مطلوبیتهای شهر اسلامی3
ب. اوصاف شهر مطلوب اسلامی در قرآن:
با تکیه بر آیات قرآن اوصاف و ملاکهایی برای تعریف و ساختن شهر به معنای قریه مطلوب اسلامی وجود دارد. هر یک از ویژگیهای مطرح شده در آیات قرآن به عنوان اوصاف مطلوب شهری است که برای خداوند مطلوبیت داشته و برای تحقق آن در طول تاریخ بشر زمینههایی را فراهم نموده است و اسلامی بودن آنها در اینجا نه به معنای تحقق در دوره اسلامی بلکه به معنای مطلوبیت والا در نزد خداوند است که برای تعالی و تکامل انسان ضروری است. از این رو، همه این اوصاف به عنوان مطلوبیت قرآنی شهر اسلامی مطرح است که عبارتند از:
1. اوصاف شهر مطلوب در آیه 112 سوره مبارکه نحل
1. امنیت؛ 2. اطمینان؛ 3. دین الهی (رسالت و نبوت)؛ 4. فراوانی رزق و زراعت.
این اوصاف در آیه «وَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللهِ فَأَذاقَهَا اللهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ» از 112 سوره نحل مورد توجه قرار گرفته است. طبق این آیه که به توصیف شهر مورد انتظار خدا و انبیای الهی پرداخته است، امنیت و اطمینان نسبت به جان و مال ساکنان شهر از مهمترین ویژگیهای شهر مطلوب از نظر اسلام است که در این آیه مورد توجه قرار گرفته و بلافاصله جنبه فراوانی روزی و زراعت مناسب با طبیعت و اقلیم به عنوان نعمت برجسته خداوند ذکر شده است. تأکید بر این سه رکن مهم از این رو صورت گرفته است که با پدید آمدن امنیت جانی، مالی، و اخلاقی در شهر، اطمینان مادی و معنوی حاصل شده و با تحقق چنین اطمینانی زمینة پدید آمدن نعمتهای الهی فراهم میشود؛ این معنا با تعبیر یأتیها رزقها رغداً بیان شده است (رغد که عيش و لذت پاک و فراوان را میگویند در غالب آیات مربوط به شهر از جمله این آیه شریفه مورد توجه و تأکید قرار گرفته است).
البته علاوه بر اوصاف سهگانه مزبور، کمال و تمامیت شهر با حقایق نبوی و ارسال رسولان شکل میگیرد که در ادامه آیات بعد، این گونه بیان شده است «وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ»؛ نعمتهای الهی شهر در پی تحقق نبوت و رسالت جریان مییابد: «فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ حَلالاً طَيِّباً وَ اشْكُرُوا نِعْمَتَ اللهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُون». زیرا صلاح معاش و معاد مردم و اهالی شهر در تبعیت از انبیای الهی بوده و راه و رسم زیست سالم و مؤمنانه از طریق وحی در جامعه اسلامی جریان مییابد.
2. اوصاف مزبور در آیه 58 سوره اعراف
5. طیِّب.
«وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداً كَذلِكَ نُصَرِّفُ الآياتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ» (اعراف/58) شهر طیّب در تفاسیر شیعه به مکانی گفته میشود که حاصلخیز بوده و بیشترین محصولات کشاورزی را بار بیاورد.
بعضی از مفسران قرآن، «بلد طیّب» را به زمین حاصلخیز معنا کردهاند که قابل زراعت بوده و شورهزار نباشد. البته باید توجه داشت که بلد در این آیه نه به معنای شهر بلکه در اصل به معنای سرزمین است و میتوان در ذیل این معنا به شهر هم اشاره کرد که یکی از مصادیق و اجزای سرزمین به شمار میرود. با توجه به این نکته، تعریف و تفسیر شهر بر مبنای جمعیت و تعداد ابنیه که توسط بعضی از مفسران در معنای بلد طیب گفته شده است تا حدی نادرست مینماید. نقطه مقابلِ «بلد طیّب» اسلامی، «بلد خبیث» غیر اسلامی است. یعنی اجرا نشدن و عدم تحقّق مطلوبیتهای والای اسلام در شهر موجب میشود که شهر به عنوان شهر غیر اسلامی قلمداد شود.
البته باید به این نکته تأکید کرد که علاوه بر جنبه رزق و روزی که نمود اصلی و عینیِ آن در کشاورزی و تولید خواهد بود، باید همه ابعاد و عناصر شهر اسلامی از نظر سلامت طبیعی، روحی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی با شاخص «طیّب» سنجیده شود. یعنی، هم باید اقتصاد و سیاست شهر اسلامی از سلامت منطبق با مطلوبیتهای اسلامی برخوردار باشد و هم مسائل مهم خانواده و بازار و آموزش و سایر عناصر دخیل در فرهنگ و اجتماع.
در این میان، باید به تفکیک حوزه فرهنگ از ساختار شهری تأکید نمود و به ویژه بر این نکته که «فرهنگ طیّب» برون دادی متعالی و صحیح از «ساختار طیّب» است بیش از هر چیزی تأکید نمود.
3. اوصاف مزبور در آیه 35 سوره ابراهیم
6. آمن.
وصف آمن در حقیقت و معنا با ایمن و أمن تفاوت دارد و تفاوت آن هم در این است که أمن و امنیت جنبه عام داشته و آمن در صورتی وصف شهر قرار میگیرد که فقط از نقطه نظر جمعیتی به آن توجه شود به ویژه این که در ادامه آیه مورد بحث نیز به ایمان اهل شهر تأکید شده است: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْني وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الأَصْنام». یعنی آمن وصف فرهنگی و اجتماعی است نه سخت افزاری و بنایی. البته طبق آیه 112 از سوره مبارکه نحل، وصف آمن با فراوانی رزق و برکت روزی آن گره خورده است که پدیده و فرایند فرهنگی و اجتماعی به شمار میرود؛ یعنی ایمان اهالی شهر، موجب بروز برکات الهی و سبب ظهور ویژگیهای بنایی، طبیعی، و معمارانه شهر مطلوب اسلامی است.
امنیت و اطمینان نسبت به جان و مال ساکنان شهر از مهمترین ویژگیهای شهر مطلوب از نظر اسلام است که در آیه یکصد و دوازده سوره نحل مورد توجه قرار گرفته و بلافاصله جنبة فراوانی و افزون گشتن روزی و زراعتِ متناسب با طبیعت و اقلیم به عنوان نعمت برجسته خداوند ذکر شده است. تأکید بر این سه رکن مهم از این رو صورت گرفته است که با پدید آمدن امنیت جانی، مالی، و اخلاقی در شهر، اطمینان مادی و معنوی حاصل شده و با تحقق چنین اطمینانی زمینة پدید آمدن نعمتهای الهی فراهم میشود؛ این معنا با تعبیر «یأتیها رزقها رغداً» بیان شده است. به هر حال، امنیت اصل اساسی برای شکل گیری شهر اسلامی است و تحقق شاخصهای اسلامی در معماری و ساختار بنایی، عامل اصلیِ فراهم شدن آن در شهر اسلامی است، دارای ابعاد و مؤلفههای فنی و معمارانه بوده و از راهکارها و مطلوبیتهای اجرایی و عملیاتی برخوردار است.
البته باید توجه داشت که مسئله امنیت دارای ابعاد و ویژگیهایی است که در پیِ پدید آمدن زمینهها و عواملی مانند استحکام، نظارت و کنترل به وجود میآید و با فقدان زمینههای خاصی مانند دینداری، ارتباطات سالم اجتماعی، ارزشهای اخلاقی و حقوق اجتماعی مخدوش میشود که بررسی عوامل پدیدار شدن و سلب شدنِ آن به مباحث نظری جامعهشناختی ارتباط داشته و خارج از اهداف و مقصد این نوشتار است. اما مسلم این است که ایجاد و فراهم نمودن امنیت و بسترهای بنایی و ساختاریِ لازم برای آن در شهر اسلامی دارای اهمیت فراوان است و نباید به راحتی از کنار آن گذشت؛ به طوری که ایجاد امنیت یکی از دستورالعملهای مهم اسلام بر حاکمان ممالک اسلامی به شمار میرود و به عنوان یکی از ویژگیهای اصلی دولت حقِّ امام زمان ارواحنا فداه بیان شده و بزرگان دین در دعاهای خود از خداوند متعال همواره در کنار ایمان، امنیت را نیز خواستار بودهاند. در مجموعه معارف و منابع دینی، به برقرار نمودن امنیت در برابر ترس، آسیبهای ناهنجاریهای اجتماعی، ظلم، فساد، بلایای طبیعی و غیر آن تأکید شده است. بررسی و تدوین مطلوبیتهای دینی و عقلایی، عقلانی و فنی، و معمارانه و مهندسیِ امنیت و فراهم ساختن زمینههای مناسب برای آن در مسکن اسلامی وظیفه اصلی متخصصان اسلامی است و نگارنده در کتاب مسکن مطلوب اسلامی به ابعاد این مسئله پرداخته است.
از طرفی، مسئله کنترل و نظارت در باب امنیت شهری، و طراحیِ ایمن، نه به معنای نصب حفاظ و باجه نگهبانی، یا دوربین و دیوار امنیتی، بلکه به عنوان مسئلهای مدیریتی است که به صورت ترکیبی روشمند از طراحی، مصالح، فناوری، و اصول اجتماعی و اخلاقی، سیستم و بستری را فراهم میآورد که امنیت به طور قهری، ناخودآگاه و از پیش تعیین شده در بستر جامعه تحقق مییابد. بدین معنا که در ضمن ایجاد سیستم قدرتمند و هوشمند نظامی، انتظامی و بازرسی، عملکردهای شهری و اجزای فضایی به گونهای تعریف و ایجاد میشوند که زمینه ناامنی به حداقل رسیده و زمینه ارتکاب به اعمال و رفتارهای نابخردانه برخی از عناصر و افراد شهر و محله برچیده شود. برای رسیدن به این منظور نیز راهکارهای مختلفی از نظر معماری و طراحی شهری وجود دارد که برخی از عناصر اصلی و کلی آن عبارتند از: جانماییهای ایمنِ فضاها و عملکردهای مختلف داخلی و بیرونی، چیدمان ابنیه براساس اصول مربوط به حیطههای حقوقی (مثل رعایت حریم ابنیه)، اخلاقی (مثل اقتضائات اخلاقیِ اشراف و ارتباط)، اجتماعی (مانند اصول حاکم بر روابطی مثل همسایگی و فامیلی) و حاکمیتی (مثل توجه به اختیارات حاکم اسلامی در الزام مردم به برخی از عملکردهای معماری و شهری)، اجرای طرحهای کاشت و تزئین گیاهی، علایم کنترل حرکات و عبور در معابر، تعریف درست دسترسیها، تنظیم و طراحی اصول مربوط به منظر، و غیر آن. این نوع طرح امنیتی در واقع، پدافند غیرعاملِ معمارانه است که کمتر مورد توجه قرار میگیرد. اجرای این اصول در مورد منزل اسلامی- ایرانی دارای مطلوبیتهای شایان توجهی است که باید مورد توجه طراحان و مهندسان قرار بگیرد.
ادامه در قسمت چهارم
رحیم قربانی
