آشنایی با بنای تاریخی ارگ بم در کرمان
آشنایی با بنای تاریخی ارگ بم در کرمان
ارگ بم تا چند سال گذشته مانند افسانه ای ناشناخته بود اما بعد از زلزله بم پیکر زخم خورده آن کالبدشکافی شد و حال باستان‌شناسان می گویند که از دل آواره‌های آن رازهای تاریخی بسیاری کشف کرده اند. قلعه باشکوه بم در گوشه شمال شرقی شهر بم جلوه گری می کند و آثار زندگی پنج هزار ساله از محوطه آن بدست آمده است. با اين وجود فرم معماری قلعه مانند ارگ، حداقل به دوره هخامنشی بر می گردد و آنچه در حال حاضر مشاهده می شود، عموما بناهای بجا مانده از دوران اسلامی است. حاکم نشين ارگ، محل استقرار دستگاه حکومتی و عامه نشين ارگ، محل زندگی و کسب و کار مردم بوده است. ارگ بم تا اواخر دوره قاجار يك کانون نظامی و دفاعی بسيار مهم کشور به شمار می‌آمده و پيوسته مورد حمله قبايل مهاجم قرار داشته و به دفعات تخريب و تعمير شده است. ارگ بم تا اواسط قرن ۱۳ هجری قمری مسکونی بوده است. از آن پس به دليل فراهم شدن امنيت نسبی در منطقه و فرسودگی بافت معماری، رو به متروکه شدن می گذارد و شهر بم گسترش پیدا می کند. پس از خروج مردم، ارتش تا سال ۱۳۰۹ هجری شمسی در ارگ استقرار داشت و به همين خاطر از حاکم نشين و حصارها تا حدودی حفاظت می شده است.
این ارگ عظیم که در فهرست میراث جهانی یونسکو با عنوان «بم و فضای فرهنگی آن» به ثبت رسیده، در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، در سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده و تا سال ۱۸۵۰ میلادی همچنان مورد استفاده بوده است. ارگ تاریخی بم، به مساحت تقریبی 200 هزار متر مربع از جمله بزرگترین مجموعه بناهای خشتی جهان به شمار می‌آید.
این ارگ تاریخی از گونه‌های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه‌های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله‌های مسکونی با خانه‌های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل شده است. بم در ۱۹۳ کیلومتری جنوب غربی کرمان و در دشت کویر حد فاصل جبال بارز و کوه‌های کبودی واقع شده است. بم ۱۰۵۰ متر از سطح دریا بالاتر است و ۱۹۴۸۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. قدیمی‌ترین نشانه‌های تمدن در تپه‌های بیدرون در ۱۵ کیلومتری شهر کشف شده است.
در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه صخره، قلعه‌ای مستحکم وجود داشت که مردم آن را ارگ می‌نامند. در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم بوده است. دور تا دور قلعه خندق‌هایی عمیق وجود داشت که ارگ را از یورش دشمنان مصون می‌داشت.
قسمت‌های اصلی ارگ بم عبارتند از:
دروازه اصلی، بازار، میدان تکیه، مسجد برزگ ارگ، مجموعه میرزا نعیم، مسجد کوچک، کاروانسرا، زورخانه، حمام ارگ، دروازه حصار دوم، مدرسه یا خانقاه ارگ، اصطبل، قورخانه، محل آسیاب بادی، خانه حاکم، چهار فصل، چاه اصلی ارگ، بقایای محله قدیم، کناری محله یا غلام محل، دروازه کت کرم و زندان.
ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه‌های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می روند. در میان قلعه عمارت حاکم نشین روی صخره‌ای طبیعی بنا شده بود که دارای 5 طبقه بود و همگی از جنس خشت و گل. ستونها و قوس‌ها باقی مانده در قلعه بم، مغازه‌های نانوایی، روغنگیری و قفسه‌های خشتی در بازار قلعه نشان از رونق گذشته آن داشت. ارگ بم نمونه کاملی از شیوه‌های معماری ایران است.
بنای ساختمان از خشت، آجر و گل است و بزرگترین مجموعه خشتی جهان است و یکی از زیباترین بناهای عصر اشکانیان به شمار می‌آید.
ارگ بم را به بهمن پسر گشتاسپ نسبت می‌دهند. تا حدود 2 قرن پیش مردم در ارگ زندگی می‌کردند. در طول تاریخ ارگ بم بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است. در بعضی خانه‌ها حمام اختصاصی به چشم می‌خورد و در کنار تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته‌اند. تعدادی از خانه‌های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستونها 2 طبقه ساخته شده‌اند. مردم ارگ بم با کشاورزی و قالی بافی امرار معاش می‌کردند. از دروازه دوم می‌توان بخش حاکم نشین ارگ را دید که بر فراز کوهی قرار دارد. در کنار اصطبل حیوانات مخزن آب و چاهی در بخش جنوب شرقی قرار دارد. در واقع آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاه‌هایی در حیاط خانه‌ها تامین می‌شده است. ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس‌های دوره ساسانی است و 2 برج طرفین و هشتی. آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به کت کدم به چشم می‌خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است.
ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. در دروازه سوم خانه‌های فرماندهان نظامی قرار گرفته است. آسیابی بادی در عصر قاجار در ارگ بم ساخته شد که در قسمت جنوب غربی قلعه واقع است. بخش حاکم‌نشین، خود از 2 بنای 4 فصل و خانه حاکم، برج مراقبت مرکزی، حمام، حوض و چاه آب تشکیل شده است.
ارگ بم به دلایل متعدد از جمله دارا بودن گونه های متعدد بناهای تاریخی و محله‌های مسکونی و شیوه ترکیب و اتصال آنها با یکدیگر و شکل قرار گیری بناها بر روی شیب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترین نقطه، دارای ارزشهای فراوان معماری و شهر سازی است. ارگ تاریخی بم، نخستین نقطه تلاقی معماری و شهرنشینی ایران، دی سال ۱۳۸۲ بر اثر زلزله‌ای مهیب به تلی از خاک تبدیل شد. در اثر این زلزله، بیش از ۸۰ درصد ارگ تاریخی بم از بین رفت.
طلوع سپیده ارگ بعد از سیاهی زلزله
این ارگ در طول تاریخ روزگاران سیاه و سفید بسیاری را به خود دیده است که یکی از تیره ترین ایام این قلعه که بزرگترین بنای خشت و گلی جهان به شمار می رود مربوط به زمین لرزه مهیب سال ۸۲ بم است که باعث تخریب بیش از ۸۰ درصدی این اثر باستانی ارزشمند شد.
در بامداد پنجم دی ماه سال ۸۲ زمین لرزید و تنها بعد از چند لحظه چیزی جز ویرانه از شهر تاریخی بم برجای نگذاشت. ارگ بم نیز از این حادثه مهیب، بی نصیب نماند و قامت راستش زیر تلی از خاک خم شد و ارگ نیز به مانند مردم بم غرق در سوگ و اندوه شد. حال دردانه شهر بم به ویرانه ای تبدیل شده بود که گوشه گوشه اش حکایت های دور و دراز تاریخ را در دل خود مدفون داشت. اين اتفاق ناگوار توجه همگان را بيش از پيش به اين مجموعه معماری منحصر بفرد معطوف داشت که در ادامه و در سايه توجهات ملی و همكاری هاي بين المللی، در تاريخ ۱۷ تیرماه ۸۳ بم و منظر فرهنگی آن با احراز چهار معيار (دوم، سوم، چهارم، پنجم) از شش معيار، در فهرست ميراث جهانی به ثبت رسيد.چند روز بعد از وقوع زمین لرزه رئیس جمهور وقت اعلام کرد که این بنای تاریخی بازسازی خواهد شد و این به معنای تزریق خون تازه در رگ های خشکیده و بی جان ارگ بم بود. اقدامات حفاظتی و مرمتی ارگ بم از سال ۸۳ آغاز شد و کشورهای دیگر نیز به دلیل ارزش بالای این بنای تاریخی وارد میدان شدند؛ همکاری هایی که برخی از آنها هنوز هم ادامه دارد.
آشنایی با پیشینه تاریخی ارگ بم
ارگ بم بزرگترین و قدیمی ترین بنای خشتی جهان با قدمتی بیش از دو هزار سال است که به عنوان نماد همت و تلاش مردم این سرزمین شناخته می شود. مردمی که در هزاره های پیش با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی شهرستان بم به امر کشاورزی و تولید اشتغال داشته اند ، به همین دلیل هر از چندگاهی اقوام نیازمند و ستیزه جوی اطراف به این منطقه حمله کرده و سرماهی های انها ار بر باد می دادند و با خود می بردند. همین مساله باعث شد که مردم آن روزگار قلعه ای این چنینی بسازند که بتوانند در مقابل حمله و همجوم بیگانگان جان و مال و ناموس خود را از مهلکه نجات دهند. این ارگ با وسعه ۲۰۰ هزار مترمربع برای سکونت همه گروه ها و ادامه زندگی به مدت طولانی کفایت می کرد. در اطراف ارگ خندقی حفر شده بود که در صورت گستردگی حمله دشمنان آن را پر از آب می کردند تا همه راه های دسترسی به ارگ بسته شود. علاوه بر این ارگ دارای شارستان یا عامه نشینی بود که می توانست در محله های مختلف افراد و خانواده ها را پذیرا باشد. همچنین آتشکده ارگ بعد از اسلام به مسجد تبدیل شد. وجود مدرسه «میرزا نعیم» را نشانگر توجه مردم این دیار به علم می داند و می افزاید: ارگ همچنین دارای زورخانه ای بود که جوانان بتوانند در فرصت های بیکاری به امر ورزش مشغول شوند. در ارگ برای اقلیت های مذهبی نیز مکان هایی در نظر گرفته شود که وجود ساباط یهودی ها بیانی از این واقعیت است. همچنین این ارگ دارای اصطبل، سربازخانه و مکانی برای تنبیه گناهکاران بود. همچنین با اشاره به اینکه ارگ بم تا حدود سال های ۱۳۰۰ مورد استفاده بوده است، آخرین فردی که در ارگ بم به دنیا آمده بود ۱۰ سال قبل درگذشت.
مردم دیار کرمان بعد از گذشت ۱۲ سال از زمین لرزه بم و فروریختن ارگ تاریخی بم در انتظار دیدن روزهای شکوفایی این بنای تاریخی ارزشمند هستند. هر چند ارگ بم بعد از زمین لرزه بم نه تنها به دست فراموش سپرده نشد بلکه هر ساله در لیستی که از سوی میراث در خصوص آمار بازدیدکنندگان ارائه می شود پرچم خود را در بالای قله برافراشته است.استان کرمان با ۲۳ شهرستان بیش از پنج هزار اثر تاریخی دارد که از این تعداد ۶۵۰ اثر ثبت ملی و سه اثر ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان و روستای دستکند میمند ثبت جهانی شده اند.
منبع : همشهری - مهر
