هفت گفتار درباره ی ترجمه

نگاهی به مبانی ترجمه

 ترجمه عبارتست از برگرداندن متنی از زبان مبدا به زبان مقصد بدون تغییر در صورت و معنی. بر این اساس دو گونه ترجمه وجود دارد:ترجمه شفاهی-همزمان، ناهمزمان- و ترجمه مکتوب. مهمترین عامل تمایز میان ترجمه ی شفاهی و مکتوب، مساله ی زمان و امکان استفاده ی از آن در ترجمه ی مکتوب است که به سنجیده تر شدن متن ترجمه شده می انجامد.بر اساس واحد ترجمه که برشی از زنجیره ی مورد ترجمه بعنوان واحدی برای معادلیابی است سه گونه ترجمه وجود دارد:ترجمه تحت اللفظی-واحد واژه-، ترجمه جمله-واحد جمله-و ترجمه آزاد -واحد پاراگراف- . آنچه بیشتر تحت عنوان ترجمه ی تحت اللفظی مطرح می شود گرایش به سمت ترجمه ی معنایی دارد یعنی ترجمه ای که نویسنده را مهمتر از خواننده در نظر می گیرد و ترجمه ی آزاد نیز به ترجمه ی ارتباطی گرایش نشان می دهد. ترجمه ای که درآن خواننده در درجه ی اهمیت بالاتری نسبت به نویسنده قرار می گیرد.

نسبیت در ترجمه

بر اساس پژوهش های  فلاسفه ی زبان مشخص شده است که هر زبان تصویر نا دقیق و متفاوتی از واقعیت جهان خارج بدست     می دهد و این بد ین معنی است که تقسیمات واژگان یک زبان الزاماً منطبق بر تقسیمات قرینه ی آن ها در جهان خارج نیست. این تفاوت مساله نسبیت زبانی را مطرح می کند که یکی از مشکلات بزرگ در کار ترجمه است. عدم تطابق کامل دو زبان، گاه تنها در دامنه ی اطلاق واژه هاست و گاه تفاوت در ساختمان دستوری دو زبان است. اما این اختلاف زبان ها لزوماً مانع  انتقال مفاهیم از زبانی به زبان دیگر و درک آن نیست.بنابراین مهمترین مساله ای که یک مترجم در کار خود بدان نیاز دارد مطالعه ی حوزه های معنایی و توجه به اختلاف برش آن ها در دو زبان است.

هم معنایی و چند معنایی در ترجمه

یکی از مشکلات کار ترجمه انتخاب واژه ی مناسب از میان توده ی واژه هایی است که فرهنگ نامه ها به عنوان معادل یک واژه ی بیگانه بدست می دهندو در این میان وجود هم معنایی و چند معنایی در واژه ها منجر به نوعی ابهام در معانی می شود و در نظر گرفتن معادلی مناسب برای این گونه واژه ها را دشوار می سازد. در بررسی هم معنایی، تقریباً می توان ادعا کرد که هم معنایی مطلق وجود ندارد، گاه دو واژه هم معنی از نظر سبک متفاوتند،گاه از نظر معنی عاطفی متمایزند، گاه از نظر با هم آیی در محدودیتند و گاه مسایلی همچون تطابق معنایی - معنی برخی واژه ها برهم قرارمیگیرد-و یا شمول معنایی – معنی یک واژه شامل یک یا چند واژه ی دیگر است- به وجود می آید. مطالعه ی هم معنایی چندان آسان نیست ولی بررسی هیچ موضوعی در ترجمه به اندازه چند معنایی مشکل نمی نماید. چند معنایی یعنی این که یک واژه از چند معنی برخوردار باشد. این مساله تنها محدود به واژگان قاموسی زبان نمی شودوعناصر دستوری زبان را نیز شامل می شود. در برخورد با واژه های این چنینی پرسشی مطرح می شود که آیا ما با واژه ای چند معنی ای سرو کار داریم یا مساله تشابه مطرح است؛فرهنگ های تخصصی در این مورد نظر خود را برپایه ی ریشه شناسی قرار می دهند. دو مساله هم معنایی و چند معنایی از مسایل پیچیده در حیطه ی معنی شناسی است و از مشکلات و مسایل بنیادینی است که از همان گام های نخست در ترجمه  باید جدی گرفته شوند.

شیوه ی نقد ترجمه

آنچه در چهارچوب «کاربردشناسی زبان» تحت عنوان گوناگونی ترجمه مطرح می شود در دوسطح واژگان و نحو قابل بررسی است. هر مترجم در گزینش های خود با محدودیت ها و اختیاراتی مواجه است. محدودیت های گزینشی شامل انتخاب صحیح واژه با توجه به عملکرد آن در ساخت های ترکیبی، سبک و وحدت در کاربرد و انتخاب جمله ی معادل با توجه به ساخت های کلیشه ای، سبک و رسایی پیام است. در حیطه ی اختیارات، باید گفت که اختیارات مترجم بسیار بیشتر از محدودیت هایش می باشد و نشان دهنده ی خوش سلیقگی یا کج سلیقگی اوست. رعایت محدودیت های گزینشی محتاج تسلط مترجم به زبان مبدا و آگاهی نسبی از زبان مقصد است و به کار گیری اختیارات، مشروط به تسلط مترجم به زبان مقصد است.با توجه به مسایل یاد شده نقد ترجمه نیز باید معطوف به همین محدودیت ها و یا اختیارات انجام گیرد.این نکته شایان توجه است که ارزش گذاری در چهارچوب محدودیت ها باید با واژه های درست و نادرست ودر حیطه ی اختیارت با اصطلاحاتی چون رسایی، روانی و سلیسی صورت گیرد.

نمادشناسی در ترجمه

یکی از دلایلی که استفاده ی صرف از فرهنگ لغت و نکات دستوری را برای ارایه ترجمه ای مطلوب ناموفق می سازد، این است که بسیاری از واژه ها و ساخت های دستوری زبان دارای معانی گوناگونند و ترجمه ی آن ها مستلزم درک بافت زبانی، موقعیت زمانی، مکانی و فرهنگی متن مورد ترجمه و همچنین توجه به مساله ی نسبیت زبان است. کنار هم قراردادن زبان مبدا وقواعد آوایی، نحوی و معنایی زبان مقصد می تواند ترجمه ای واژه ای و دستوری بدهد که این نهایت کار یک ماشین ترجمه است ؛ برای گذر از این مرحله و رسیدن به یک ترجمه ی معنایی نیاز به مترجم است تا با استفاده از قواعد کاربردی- مجموعه ی نمادهایی که به عنوان اطلاعات تکمیلی در ترجمه مطرحند- خود ترجمه ای مناسب ارایه دهد.

بررسی ترجمه ناپذیری

هر مترجم در شرایطی با مساله ترجمه ناپذیری مواجه خواهد بود. از مواردی که این مساله پیش می آید می توان به این حالات اشاره کرد: : به کار رفتن صنایع بدیع لفظی در زبان مبدا، کاربرد واژگان در چهارچوب اختلاف در نسبیت زبانی و کاربرد معنی ضمنی در کنار معنی صریح در زبان مبدا .در چنین شرایطی اگر بتوان دو پیش نمونه ی تالیف و ترجمه را در نظر گرفت مترجم در این حالت خاص، بیشتر به نمونه ی تالیف گرایش خواهد داشت. انتقال کامل متن، تاثیر و سبک آن از زبان مبدا به زبان مقصد از اجبارات این نوع ترجمه و افزودن واژگانی به متن و همچنین معادلسازی برای مثال ها، مقیاس هاو اصطلاحات وابسته به زبان مبدا جز اختیارات آن است.

سبک در ترجمه

منظور از سبک در ترجمه، شیوه ی بیان متن زبان مبدا است که نویسنده آنرا براساس دو عامل موضوع و مخاطب بر می گزیند. رعایت سبک متن که به دوگونه ی موضوع مدارو مخاطب مدارتقسیم می شود یکی ازاجبارات مترجم است.اگر جمله رامطلوب ترین  واحد ترجمه بدانیم، رعایت سبک یا شیوه ی بیان به انتخاب معادل صحیح  واژه ها و ساخت دستوری جمله در زبان مقصد وابسته است. آمیزه ای مناسب از معادلیابی واژگانی و ساختاری می تواند به رعایت سبک متن مبدا منجر شود.

منبع: کتاب هفت گفتار درباره ی ترجمه شامل هفت مقاله از دکتر کورش صفوی