کاهش ۷۱ درصدی آب‌های تجدیدپذیر ایران در نیم قرن گذشته

با بحرانی شدن وضعیت منابع آب شیرین در بسیاری از کشورهای جهان بویژه در منطقه خاورمیانه و آفریقا و نیز ایران و در حالی که با گذشت هر سال و تشدید روند گرمایش جهانی بر میزان بحران آب در کشورها افزوده می‌شود بانک جهانی گزارشی را منتشر کرده که وضعیت منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر کشورها را در مقایسه با جمعیت هر کشور به تصویر می‌کشد.

پیام اصلی گزارش بانک جهانی که همزمان با هفته آب که روز دوم سپتامبر به پایان رسید یک نکته است: اینکه جهان در حال خشک شدن است و رهاورد این خشکیدگی می‌تواند برای بسیاری از کشورها جنگ آب و بروز ناامنی‌های سیاسی در سطح ملی یا منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. تنها مروری بر آنچه در یک دهه اخیر در کشورمان ایران – از سیستان و بلوچستان و خوزستان گرفته تا چهارمحال و بختیاری و اصفهان و یزد و آذربایجان از بروز برخی ناملایمات و ناآرامی‌های اجتماعی در نتیجه کمبود آب در گرفته نشان می‌دهد که آب تا چه اندازه می‌تواند بر ثبات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی جوامع تأثیرگذار باشد.

بر اساس اعلام برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و بانک جهانی، ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر بسیاری از کشورهای دنیا در فاصله نیم قرن اخیر به میزان قابل توجهی افت کرده و این موضوع برخی کشورها را بشدت در آستانه شرایط بحران آبی قرار داده است. به گواه گزارش منتشره، ایران نیز در فهرست کشورهایی قرار دارد که در فاصله نیم قرن اخیر با کاهش قابل توجه ذخایر آب شیرین روبه‌رو بوده است.

خشک شدن بسیاری از دریاچه‌ها و تالاب‌ها همچون هورالعظیم، ارومیه، بختگان، پریشان، هامون، جازموریان، طشک و مهارلو و… و از جریان افتادن و خاموش شدن برخی از بزرگترین رودخانه‌های کشور همچون کارون و زاینده رود در نتیجه چندین دهه سوءمدیریت در بخش منابع آب و کشاورزی حالا وضعیت را به نقطه‌ای رسانده که بر اساس اعلام دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، ایران در صدر کشورهایی قرار دارد که بیشترین میزان برداشت را از منابع آب های زیرزمینی تجدیدپذیر خود داشته‌اند.

صدر نشینی ایران در شرایطی رقم خورده که وضعیت برخی کشورهای منطقه از جمله عربستان، مصر، سودان و… به لحاظ تنش‌های شدید محیطی به مراتب بدتر از ایران بوده اما ایران به دلیل برداشت و مصرف بی‌رویه آب‌های تجدید پذیرش اکنون گوی سبقت را در بحران آب حتی از مصر هم ربوده و صدر نشین دنیا شده است.

در همین حال بانک جهانی در گزارش اخیر خود با عنوان «آب برای رشد پایدار» به بررسی تغییرات سطح منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر کشورها به ازای هر فرد پرداخته است. طبق این گزارش در آینده 31 کشور جهان از جمله ایران با کمبود آب مواجه می‌شوند و تا سال 2025 میلادی بیش از دو سوم جمعیت جهان در شرایط کمبود جدی و کم‌آبی قرار می‌گیرند.

در حال حاضر حجم آب موجود در جهان به میزان 1.4 میلیارد کیلومتر مکعب برآورد شده است که 97.5 درصد آن در اقیانوس‌ها و دریاها قرار دارد و شور است و تنها کمتر از 2.5درصد آن که رقمی معادل 35میلیون کیلومتر مکعب است آب شیرین است که بخش اعظم این آب شیرین نیز در یخ‌های قطبی ذخیره شده و تنها کمتر از یک‌درصد آن به صورت منابع آبی در دسترس انسان قرار دارد که برای کشاورزی و شرب قابل مصرف است.

این گزارش نشان می‌دهد که در میان کشورهای مختلف دنیا، ایسلند از وضعیت به مراتب بهتری نسبت به سایر کشورها در میزان ذخایر آب شیرین داخلی تجدیدپذیر قرار دارد. در این کشور به ازای هر نفر بیش از ۲۰۰ استخر بزرگ آب شیرین تجدیدپذیر وجود دارد. در واقع میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر ایسلند در سال ۲۰۱۴ معادل ۵۱۹ هزار و ۲۶۵ مترمکعب برای هر نفر بوده است.

این در حالی است که نزدیک به ۱.۶ میلیارد نفر از جمعیت دنیا در کشورهایی زندگی می‌کنند که آب در آنها کمیاب است و متأسفانه روز به روز شاهد رشد جمعیت در این بخش کم آب هستیم. این وضعیت ممکن است در دو دهه آینده دو برابر شود. بر اساس این گزارش انتظار می‌رود که سطح آب شیرین تجدیدپذیر در آسیای مرکزی تا 1700مترمکعب برای هر نفر کاهش پیدا کند، این یعنی تنها یک استخر در سال 2030 برای هر نفر. البته در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا هم اوضاع چندان جالب نیست. چرا که براساس این آمار مقدار آب شیرین تجدیدپذیر در این منطقه 555 مترمکعب برای هر نفر است حال آنکه در سال 1962، این مقدار 2068 مترمکعب برای هر نفر بوده است.

در ایران نیز وضعیت منابع آبی در شرایط بحرانی قرار دارد و منابع آبی کشور چندسالی است که کفاف جمعیت فعلی را نمی‌دهد و اتفاقاً درست به همین دلیل است که تعدی و تعرض به منابع آب زیر زمینی در کشورمان در یکی دو دهه اخیر بشدت رو به افزایش گذاشته است.

بر اساس گزارش اخیر بانک جهانی، ایران هم یکی از کشورهایی است که با کاهش قابل ملاحظه میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر روبه‌رو بوده است. براساس این گزارش در سال ۱۹۶۲ میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در ایران به ازای هر نفر معادل ۵۵۷۰ مترمکعب بوده که این میزان در سال ۲۰۱۴ برای هر نفر به حدود یک هزار و ۶۴۴ مترمکعب کاهش یافته است. این یعنی اینکه در فاصله ۵۲ سال میزان آب شیرین داخلی ایران به ازای هر نفر ۳۹۲۶ مترمکعب کاهش یافته است که کاهشی معادل 71درصد از کل آب‌های تجدید پذیر کشور را نشان می‌دهد.

بحران آب در کشورهای عربی شدید‌تر از سایر نقاط دنیا

اما گزارش بانک جهانی نشان می‌دهد که با‌وجود آنکه ایران در برداشت از ذخایر آب زیرزمینی در دنیا رتبه نخست را به خود اختصاص داده اما در کل کاهش میزان آب شیرین سرانه داخلی کشورهای همسایه ایران به مراتب در وضعیت بدتری نسبت به کشور ما قرار دارد. در عراق سرانه آب شیرین تجدیدپذیر برای هر نفر معادل ۹۹۸مترمکعب، در عربستان سعودی معادل ۷۸مترمکعب، قطر ۲۶ مترمکعب، امارات ۱۷ مترمکعب و در بحرین این میزان سرانه نزدیک به ۳ متر مکعب است.

اسرائیل هم از مناطقی است که در نیم قرن اخیر با کاهش ذخایر آب شیرین داخلی مواجه بوده و میزان سرانه آب شیرین تجدیدپذیر این کشور در سال ۲۰۱۴ به ۹۱ مترمکعب به ازای هر فرد رسیده است. گزارش بانک جهانی در همین حال نشان می‌دهد که بحران آب در خاورمیانه در میان کشورهای عربی منطقه به مراتب جدی‌تر از سایر نقاط دنیاست. خاورمیانه حدد 14 درصد از مساحت خشکی جهان را به خود اختصاص داده اما تنها 5 درصد از منابع آبی دنیا را در خود جای داده است.

براساس این گزارش میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در کشورهای عربی هم‌اکنون به طور متوسط به ۲۹۶مترمکعب به ازای هر نفر رسیده است. این میزان برای منطقه خاورمیانه معادل ۵۵۵ مترمکعب در سال ۲۰۱۴ بوده است که به مراتب کمتر از متوسط ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در سطح جهان بوده است. این گزارش حاکی است در کل جهان در سال 2014، 5925مترمکعب سرانه آب شیرین تجدیدپذیر به ازای هر نفر تخمین زده شده است که این رقم در سال 1962، 13206 مترمکعب به ازای هر نفر بوده است.

با این حال آنچه وضعیت را در برخی از این کشورها با ایران متفاوت می‌کند، نحوه مدیریت آب موجود در این کشورها است که گاه تا 7 بار پساب‌های شهری و صنعتی و کشاورزی را بازیافت و در چرخه مصرف مورد استفاده قرار می‌دهند و این همان موضوع مهمی است که در ایران هنوز جا نیفتاده و به جای بهره‌گیری از روش‌های مختلف بازیافت و بازچرخانی آب، به شیوه‌های دیگر تأمین آب همچون انتقال آب بین حوضه‌ای رو آورده‌ایم که می‌تواند در آینده نزدیک مشکلات دیگری را در سطوح مختلف اجتماعی، زیست محیطی و اکولوژیکی و امنیتی برای کشور به وجود بیاورد. طبق گزارش بانک جهانی تغییرات آب‌وهوا و گرم شدن زمین و کاهش سطح منابع آب شیرین کشورها در دنیا، می‌تواند خطر جنگ و بی‌ثباتی را برای کشورهای درگیر با بحران آب افزایش داده است.

آب کشی از فلات ایران با 800 هزار چاه مجاز و غیر مجاز

همزمان با انتشار گزارش بانک جهانی از وضعیت بحرانی آب در جهان، علیمراد اکبری، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی یکی دیگر از دلایل کاهش منابع آبی کشورمان را حفر چاه‌های غیرمجاز اعلام کرده و می‌گوید: میزان استحصال آب از منابعی همچون چاه‌ها 52.4 درصد، چشمه‌ها 20.9 درصد، آب‌های سطحی 17.4 درصد و قنوات 9.3 درصد است همچنین در حال حاضر نیمی از 800 هزار حلقه چاه موجود در کشور، غیرمجاز هستند.

اکبری با هشدار اینکه عده‌ای به غارت آب روی آورده‌اند، می‌افزاید: اگر جلوی چاه‌های غیر مجاز گرفته شود، بسیاری از مشکلات آبی کشور حل می‌شود. وجود بیش از 400هزار حلقه چاه غیر مجاز و انبوهی از چاه‌های مجاز که به اشتباه مجاز شده و مجوز گرفته‌اند اکنون یکی از بزرگترین منابع تهدید آب کشور قلمداد می‌شود که در نتیجه برداشت بی‌رویه از این ذخایر زیرزمینی، اکنون کشور با بحران فرونشست مواجه شده اینقدر که فاجعه فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌های بزرگ ،حال دیگر حتی پایتخت را هم در خطر قرار داده است.

در همین حال مشاور معاون اول رئیس جمهوری و دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه که از سه سال پیش تاکنون بارها نسبت به وقوع بی‌آبی در ایران هشدار داده می‌گوید: نحوه مدیریت آب های تجدید پذیر کشور تا به امروز به گونه‌ای بوده که انگار داریم خودمان تیشه به ریشه خودمان می‌زنیم. چون تنها کشور در دنیا هستیم که همچنان هرساله بیش از 50 درصد آب های تجدیدپذیرمان را مصرف می‌کنیم در حالی که به توصیه سازمان‌های بین‌المللی این میزان باید زیر 20 درصد و در کشورهای خشک و نیمه خشک حداکثر 40 درصد آب های تجدید پذیر باشد اما در ایران این رقم هم‌اکنون 107 درصد است چون طبق آمارهای وزارت نیرو در حال حاضر کل آب‌های تجدید پذیر کشور در هر سال 78 میلیارد مترمکعب است ولی برداشت ما 96میلیارد مترمکعب است!

عیسی کلانتری می‌گوید: با توجه به اینکه در حوضه دریاچه ارومیه متوسط بارش سالانه 320 و تبخیر 1000 میلیمتر است وضعیت به مراتب از سایر نقاط کشور بدتر است با این حال حدود 60درصد آب‌های تجدید پذیر حوضه سالانه مصرف می‌شود که نتیجه آن نابودی دریاچه ارومیه بوده اما وضعیت در خراسان، کرمان و فارس به مراتب بدتر از آذربایجان است چون هرساله به ترتیب 140، 110 و 102 درصد آب‌های تجدید پذیر در این استان‌ها مصرف می‌شود