اصول شیر دوش

بسم الله الرحمن الرحیم

اصول صحیح و کاربردی شیردوشی:

مقدمه: تامين نياز غذائي انسانها و ايجاد امنيت غذائي يكي از اصلي ترين و مهمترين اهداف دامپروری در كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه است. پرورش گاو يكي از شاخه هاي مهم اين فعاليتها محسوب ميشود. كشور ما تا اواخر نيمه اول قرن بيستم از يك ساختار دامداري كاملا سنتي ، بر پايه دامداري روستائي و عشايري برخوردار بوده است .در آن ايام گوسفندداري يكي از مهمترين زير بخشهاي كشاورزي و مهمترين منشاء توليد پروتئين بود ، به تدريج با گذشت زمان و بدنبال افزايش جمعيت ، تقاضا براي شير و گوشت افزايش يافت و به طبع آن پرورش گاو توسعه یافته و روند ايجاد دامداريهاي متمركز و تغيير سيستم دامداري از شكل سنتي به شكل صنعتي شروع شد و شايد بتوان اواخر دهه بيست را سر آغاز حركت براي به كار بستن شيوه هاي نوین دامپروري دانست. امروزه در دامداريهاي مدرن و صنعتي كشور بهره گيري از گاوهاي اصلاح شده ، تجهيزات مدرن و پيشرفته ، محيط سالم و بهداشتي ، توانائي توليد و كشت نباتات علوفه اي ، امكان ثبت اطلاعات و ركوردها ، برآورد معيارهاي ژنتيكي از قبيل وراثت پذيري ، تخمين ارزش اصلاحی ، استاندارد كردن توليد بر اساس سن ، طول دوره شير دهي و غیره ، انتخاب اسپرم و برآورد عملكرد اسپرمهاي مصرفي ، ارزيابي تيپ ، كنترل همخوني و آميزشهاي برنامه ريزي شده در گله و دهها مورد ديگر موجبات پويائي و شكوفائي هر چه بيشتر اين صنعت را فراهم آورده اند. در پرورش گاو رابطه های اساسی و مهم بین قدرت بهره دهی و خصوصیات برجسته نژادی دام و آنچه که از حیوان به عنوان درآمد ( تولید شیر و نتاج ) حاصل می گردد ، وجود دارد . به این معنی که ارزش هر گاو بستگی به درآمد و سودی دارد که از او حاصل می شود . در این رابطه ، هیچ عاملی به اندازه شیردوشی صحیح واجد اهمیت نیست . بنابراین جهت حصول حداکثر استفاده از توان تولیدی دام در هر دامداری کوچک روستایی یا نیمه صنعتی و یا صنعتی باید عمل شیردوشی را از هر کاری مهمتر دانست ، زیرا ماحصل فعالیت و زحمات شبانه روزی هر واحد گاوداری ، شیر تولیدی به دست آمده می باشد. : موازین صحیح شیردوشی شیردوشی خوب و درست ، کاری است تخصصی که فقط در ضمن عمل می توان نکات ظریف و دقیق آنرا آموخت . بعضی اشخاص این فن و یا حرفه را زود یاد می گیرند، ولی عده ای فاقد استعداد لازم بوده آنرا دیرتر یاد می گیرند . مسلماً علاقه و دلبستگی به این کار در این امر موثر خواهد بود ، حتی بعضی از اعمال و عادات بدی که در افراد شیردوش مشاهده می شود ، ناشی از فقدان تمایل و ذوق به این کار است. در موقع شیردوشی ، باید هماهنگی لازم بین کارگر شیردوش و ماشین شیردوشی از یک طرف و گاو شیروار وجود داشته باشد تا حداکثر شیر به دست آمده و به دنبال آن منفعت مورد انتظار را برای دامپرور را به ارمغان آورد. مهمترین شرایطی که در یک شیردوشی باید در نظر گرفته شود عبارتند از: 1. عمل شیردوشی را باید در وقت معین و به طور منظم و در تحت بهترین شرایط انجام داد تا بالاترین مقدار شیر را بدست آورد. که نحوه ایجاد شرایط مناسب در ادامه توضیح داده شده است. 2.عمل شیردوشی باید با رعایت کامل موازین بهداشتی انجام پذیرد تا شیر تولیدی تمیز و از کیفیت بالایی برخوردار باشد. 3.گاوها را باید طوری دوشید که خطر آلودگی و ابتلا آنها به بیماری ورم پستان ، به حداقل ممکن تقلیل یابد. 4. شرایط محیطی شیردوشی ایجاب می کند که کارگر دوشنده شیر هم در محیط کار از وضع دلخواه و قابل پذیرشی برخوردار باشد و هم وظیفه ای که بر عهده گرفته بیش از قدرت و توان او نباشد. چگونگی تحریک پستان و خروج شیر: با ماساژ پستانک ها ، سیستم عصبی مجاری پستانی تحریک می شود و شیر تولید شده آماده خروج می گردد. در این مورد باید اشاره کرد که جریان شیر از پستان به چند عامل هماهنگ بستگی دارد که عبارتند از ترشح هورمون اکسی توسین ، آمادگی و تمایل دام برای شیر دادن ، مرتب بودن ماشین شیردوشی و ورزیدگی کارگر شیردوش . هورمون اکسی توسین در حدود 8 دقیقه باقی ماند که در این مدت باید گاو دوشیده شود . درتمامی طول این مدت گاو احساس آرامش می کند و آماده دوشیدن است . با کم شدن ترشح اکسی توسین خروج شیر از پستان به آسانی صورت نمی گیرد و مشکل خواهد بود. هر گاه گاو در زمان دوشش احساس ترس ، درد و سر وصدا و ناآرامی کند ، حتی ممکن است بجای هورمون اکسی توسین هورمون آدرنالین ( از غده فوق کلیوی ) در جریان خون ترشح کند که درآن صورت حالت انقباضی در پستان ایجاد شده ، مانع خروج شیر از پستان می شود ذکر این نکات بخاطر آن است که شیردوشی باید مرتب و منظم و صحیح و در موقع معینی انجام گیرد و از هر گونه اعمال غیر طبیعی و خارج از انتظار که موجب ترس و اضطراب شود باید جلوگیری کرد. همچنین لازم به ذکر است که هورمون اکسی توسین به تنهایی باعث تحریک پستان و خروج شیر نمی شود بلکه عواملی از قبیل صدای ماشین شیردوشی و کنسانتره که در اتاق شیردوشی در اختیار گاو گذاشته میشود و یا مکیدن شیر از پستان به وسیله گوساله ها نیز در این امر دخالت قوی و موثری دارند. نحوه آماده ساختن پستان برای انجام شیردوشی: قبل از انجام عمل دوشیدن ، باید پستان را برای این کار آماده ساخت . عملیات مهمی که در این زمینه باید انجام شود بشرح زیر است : تمیز کردن پستانک ها و تمامی پستان به طوری که هر گونه ناپاکی و آلودگی پستان زدوده شود که در حین دوشش موجبات آلوده شدن شیر را فراهم نیاورند وهمچنین در کنترل ورم پستان موثر است با دوشیدن قدری شیر از هر پستانک این اعمال باعث می شود که گاو آماده شیر دادن شده ، شیر خود را رها سازد و همچنین می توان با این عمل کیفیت شیر گاو را نیز مورد بررسی قرار داد. در شیردوشی با دست ، به خاطر آنکه شیر دوشیده و جمع اوری شده در سطل احتمال کثیف و آلوده شدنش به وسیله گرد و خاک و اشغال و کود و غیره بیش از شیردوشی با ماشین است بنابراین باید نسبت به تمیز کردن پستان فوق العاده اهمیت داده شود پستان گاوها را می توان به وسیله دستمال یا حوله خشک و پاکیزه ای به خصوص موقعی که در مرتع تعلیف می کنند و یا در طویله های نیمه باز نگاهداری می شوند به طرز مطلوب و رضایتبخشی تمیز کرد تمیز کردن پستان به طرقه خشک وقت کمتر می گیرد و خطر انتقال آلودگی های میکروبی را از گاوی به گاو دیگر نیز تقلیل می دهد . ولی وقتی که پستان گاو کاملا" کثیف باشد ، ضروری است که آنرا با مایع ضد عفونی کننده پستان شستشو داد تا از انتقال عوامل بیماری زا جلوگیری گردد . شستشوی پستان گاو باید بوسیله آب نیمه گرم و یک پارچه تمیز انجام گیرد فاصله مابین شیردوشی و اثرات زمانی هر دوشش: وقتی فاصله زمانی بین شیردوشی نامساوی باشد ، معمولاً محصول شیر گاوها در فاصله ای که بیشتر است ، افزون تر بوده ، در عوض مقدار درصد چربی شیر انها کتر است . ولی در هر صورت ، اگر این ترتیب نامنظم فواصل شیردوشی همیشگی باشد ، مقدار درصد چربی شیر نیز نسبت به میزان متعارف برای هر گاو تغییری نخواهد کرد . بعنوان مثال اگر گاوها در ساعت 6 صبح و 4 بعد ظهر همیشه دوشیده شوند شیر بعدظهر از لحاظ مقدار از شیر صبح کمتر خواهد بود ، ولی مقدار درصد چربی آن بیشتر می باشد . اما میانگین چربی شیر صبح و عصر از میزان لازم برای هر گاو کمتر نیست . لازم به ذکر است مقدار شیر پستانک های خلفی اصولاً از پستانک های قدامی بیشتر بوده و مقدار درصد چربی شیر نیز هر چقدر به پایان کار شیردوشی نزدیک تر می شویم ، بیشتر خواهد بود . به طوری که گاوهایی که به درستی دوشیده شده اند مقدار چربی شیرشان بیشتر از گاوهایی است که به اصطلاح بخوبی دوشیده نشده اند. نظم و ترتیب در کار شیردوشی: تجربیات نشان داده است که مقدار شیر تولیدی گاوهای شیری ، اگر در فواصل نامنظم دوشیده شوند ، ولی خوراک آنها در سر ساعت معین منظم داده شود ، هیچگونه تغییری حاصل نخواهد شد ولی اگر این بی ترتیبی در فواصل شیردوشی با نامرتب بودن اجرای برنامه تغذیه باشد ، مقدار شیر تولیدی ممکن است تا 5 درصد تقلیل یابد . در مورد کارگرشیر دوش بعضی از دامپروران معتقدند که اگر گاو همیشه بوسیله یک کارگر دوشیده شود ، محصول بیشتری خواهد داد در صورتیکه اگر گاو بوسیله کارگران مختلف دوشیده شود ، این چنین نخواهد بود. : تعداد دفعات شیردوشی روزانه معمولاً پستان گاو در حد فاصل دو شیردوشی فرصت آنرا می یابد که از شیر پر گردد. . در این وقت شیر در مخزن پستان و پستانک ها انباشته شده و اماده دوشیدن وخروج می گردد . از آنجا که مخزن پستان حدی داشته و بعد از ترشح شیر بوسیله غدد مولد آن متسع و بزرگ می شود ، بالنتیجه از فعالیت غدد کاسته و جلوگیری می گردد . هر چه زود تر مخزن پستان خالی گردد امکان فعالیت مجدد برای غدد مولد شیر فراهم می گردد . ملاحظه شده است اگر گاوها را بجای آنکه دو مرتبه در روز بدوشند ، سه مرتبه بدوشند ، در یک ماه محصول آنها 10 درصد اضافه شده و ممکنست در دوره شیردهی15 درصد اضافه محصول داشته باشند . ولی اجرای این کار در میزان چربی شیر چندان تاثیری ندارد . دامپرور باید با برآورد بهای این محصول اضافی و مخارج بیشتری که باید در مقابل خورد و خوراک گاوها و هزینه دوشیدن اضافی متحمل شود ، صرفه و صلاح خود را تشخیص داده عمل نماید . معمولاً گاوهای بسیار شیروار بخصوص اگر با ماشین دوشیده می شوند ارزش آنرا دارند که سه بار در روز دوشیده شوند. نکاتی چند درباره کارگر شیردوش: کارگر شیردوش باید در کار خود ، ورزیده و ماهر بوده و بتواند وظیفه خود را بدرستی و با مهارت انجام داده ، تمامی شیر گاو را بطرز صحیح و تمیز بدوشد شیردوشی باید در نهایت آرامی و بدون اعمال ناراحتی و خشونت ، با دست های تمیز و خشک ، بی آنکه آسیب و آزاری به پستانک ها وارد شود با سرعت لازم انجام شود در هوای سرد ، اگر پستان ها با دست های مرطوب و ناپاک دوشیده شوند ، آمادگی بسیار برای ترکیدن و خشکیدن دارند . در صورتیکه بعضی از پستانک ها کوچک و باریک باشند ، باید با قدرت بیشتری شیر از آن خارج نمود ، لذا بهتر و آسان تر است که دوشنده ابتدا این پستانکها را دوشیده و سپس اقدام به دوشیدن سایرپستانک ها بنماید . معمولاً 6 تا 10 گاو ممکنست بوسیله یک نفر درهر ساعت دوشیده شود ، ولی اجرای این امر بستگی به سخت و سهل دوش بودن و مقدار شیر گاو و مهارت دوشنده دارد . اما بطور متوسط اگر شیردوش ورزیده باشد ، می تواند با دست در ظرف یکساعت 8 گاو را بدوشد . و این البته در صورتی است که شیردوشی طوری انجام پذیرد که تمامی پستان نیز خالی گردد ولی غالباً خالی کردن شیر پستان تا آخرین قطره میسر نیست . زیرا غدد مولد شیر مدام در حال فعالیت و ترشح می باشند و از این گذشته ، سعی و کوشش بیش از اندازه دوشنده در این مورد ، موجب اتلاف وقت خواهد شد . در ضمن باید دانست که باقی ماندن قدری شیر در پستان هیچگونه ناراحتی و اشکالی برای گاو پیش نیاورده و هرگز موجب خشک شدن ناگهانی پستان نخواهد شد . ولی نکته مهم و قابل توجه در این مورد که قبلاً نیز بدان اشاره شده است ، مقدار درصد چربی بالایی است که در شیر باقیمانده در پستان وجود خواهد داشت ، بطوریکه شیر گاوهایی که بطور کامل دوشیده نمی شوند مقدار درصد چربیشان کمتر از شیر گاوهایی می باشد که کاملا ً دوشیده می گردند. باید توجه کرد که از دوشش بیش از حد جدا پرهیز شود. شرایط و روشهای عملی شیردوشی با ماشین: روشهای خوب یا بد شیردوشی با ماشین ، هم بوسیله کارگر دوشنده و هم بوسیله گاوهای شیری ، قابل گسترش و توسعه می باشد . بطوریکه اگر شخص دوشنده بتواند جو آرام و مطلوبی در موقع شیردوشی فراهم آورد و با مهارت و شایستگی ، عمل دوشش را به انجام رساند ، گاو ها نیز متقابلاً این خوشرفتاری را درک کرده شیر را راحت تر آزاد خواهند داد . توصیه های عملی و مهمی که در موقع شیردوشی با ماشین باید رعایت گردد ، بطور خلاصه بشرح زیر می باشند: 1. سعی گردد که شیردوشی در ساعات مقرر و فواصل مشخص منظم انجام گیرد 2. در نگاهداری و طرز استفاده از ماشین شیردوشی ، سعی گردد مطابق توصیه و دستورات کارخانه سازنده عمل شود. 3. انتقال گاوها به جايگاه شيردوشي : گاوها بايد به نرمي و آرامي به جايگاه شيردوشي منتقل شوند، اگر گاوها وحشت زده و ترسانده شوند فرآيند نزول شير در مجاري شيري دچار اختلال مي‌شود. بنابراين بايد از رفتار خشن با گاوها پرهيز نمود. 4. تشخيص ورم پستان: قبل از آغاز شيردوشي بايد همه كارتيه‌ها را براي ورم‌ پستان بازديد كرد و براي اين كار مي‌توان مقداري از شير را روي كف دست یا در ظرف مخصوص ريخت و شير را مشاهده كرد. وجود لخته یا هر گونه تغییر رنگ در شیر نشانه ورم پستان می باشد. هر گاوي كه بطور كلينيكي داراي ورم پستان است بايد مورد معاينه قرار گيرد و اقدام مناسب بر روي آن صورت پذيرد. در صورت عدم كنترل شير قبل از شيردوشي، وضعيت ظاهري پستانها براي شناسايي كارتيه‌هاي متورم بايد توسط كارگران شيردوش يا مسئول بهداشت مزرعه انجام گيرد. 5. آماده‌سازي پستان: هدف آماده‌سازي پستان حصول اطمينان از تميز و خشك بودن نوك پستانها قبل از آغاز شيردوشي است.طبق آيين‌نامه شير پاستوريزه دولت فدرال‌ايالات متحده آمريكا (PMO) قبل از شيردوشي بايد با استفاده از يك ضدعفوني‌كننده پستان گاوها ضدعفوني شوند. براي اجراي اين امر مي‌توان از سيستم‌هاي اسپري‌كننده ضدعفوني كه در كف سالن نصب شده‌اند و يا با استفاده از شيلنگ آب و ضدعفوني ‌كننده در سالن شيردوشي استفاده كرد. ضمناً مي‌توان از دستمال‌ كاغذي يكبار مصرف يا پارچه‌هاي شسته شده و خشك نيز استفاده كرد. 6. ضدعفوني نوك پستان با محلول ضدعفوني‌كننده: امروزه فرو بردن نوك پستان در محلول ضدعفوني‌كننده بسيار متداول است. مزيت اين روش جلوگيري از تجمع آب شستشو در محيط جايگاه شيردوشي است. در اين روش نوك پستان با آب و يك ماده ضدعفوني‌كننده شسته مي شود، سپس نوك پستان بوسيله يك دستمال كاغذي يكبار مصرف خشك مي شود و در يك ظرف محتوي محلول ضدعفوني‌كننده فرو برده مي‌شود و يا محلول ضدعفوني‌كننده بر روي پستان اسپري مي‌شود. (30 ثانيه زمان براي كشتن ميكروارگانيسم‌ها كافي است). سپس بوسيله دستمال كاغذي يكبارمصرف ديگر محلول ضدعفوني‌كننده پاك مي‌شود و گاو براي شيردوشي آماده مي‌شود، پس از پايان شيردوشي نوك پستان يكبار ديگر به روش فوق در محلول ضدعفوني‌كننده فرو برده مي شود تا از آلودگي نوك پستان پس از شيردوشي جلوگيري شود. روش فوق در كاهش ورم پستان مي‌تواند بسيار مفيد است وليكن غوطه‌وري اوليه نوك پستان، 30 ثانيه توقف و پاك كردن ضدعفوني با دستمال زمان شيردوشي را افزايش مي‌دهد و اگر ضدعفوني با دستمال پاك نشود ممكن است باقيمانده‌هاي مواد شيميايي در شير مشاهده شود. 7. اتصال خرچنگي به پستان و برداشتن آن: هنگام اتصال خرچنگي به پستان بايد دستگاه را طوري تنظيم كرد كه از ورود هوا به داخل سيستم جلوگيري شود و لاينر (لايه لاستيكي داخل كاسه پستانك) نيز نبايد ليز بخورد. هواي وارده به خرچنگي ممكن است سبب خروج عوامل ميكروبي ورم پستان از يك نوك پستان آلوده و انتقال آن به يك نوك پستان سالم گردد. اين حالت مي‌تواند زماني‌كه يك كاسه پستانك قبل از ساير كاسه پستانك‌ها از پستان جدا مي‌شوند نيز اتفاق بيفتد.تحريك عصبي پستان بوسيله ماشين شيردوشي در گاوداري‌ها معمول نيست. تحريك ماشيني پستان نبايد بيش از يك دقيقه بطول انجامد و در طول اين مدت نبايد هوا وارد كاسه پستانك‌ها شوند. تنها كاري كه توصيه مي‌شود ماساژ پستان با دست هنگام اتصال خرچنگي به پستان است.پس از تخليه كامل شير دستگاه شيردوشي را هنگامي بايد جدا كرد كه شير خلاء بسته باشد. اين كار سبب جلوگيري از برگشت.باكتري‌هاي خارج شده از يك سر پستان و انتقال آنها با ساير سر پستان‌ها مي‌شود 8.شستشوي دستگاه شيردوشي: براي ضدعفوني لاينرها و خرچنگي‌ها بين دوشيردوشي سيستم‌هاي شستشو توسعه يافتند. در بازار اغلب اين سيستم‌ها داراي 4 يا 5 مرحله هستند. مرحله اول آب‌كشي است، بدنبال آن آب‌كشي با محلول يد يا يك ضدعفوني‌كننده مشابه است سپس آب‌كشي با آب تميز و در انتها سيستم با هوا خشك مي‌شود. تحقيقات نشان داد كه شستشوي سيستم شيردوشي تعدا باكتري‌هاي روي لاينرها را در فواصل بين شيردوشي بطور قابل توجهي كاهش داد ولي تعداد باكتري‌هاي روي سر پستانك‌ها را كاهش نداده است. همچنين سيستم شستشو مي‌تواند مانع گسترش ميكروارگانيسم‌هاي مسري گردد ولي براي دستيابي به اين هدف نيز مي‌توان راه ارزانتر ضدعفوني سرپستانك‌ها را انتخاب كرد. هر چند كه شستشوي سيستم شيردوشي راه مناسبي براي پيشگيري از شيوع عوامل مسري ورم پستان مي‌شود ولي مقالات علمي اندكي اين روش را تأييد مي‌كنند. سرمايه‌گذاري اوليه بالا، نياز روزانه به تعميرونگهداري و كارايي محدود دلايلي است كه سبب شده است تا اين سيستم بطور معمول توصيه نشود. 9.ضدعفوني سرپستانك‌ها بعد از شيردوشي: تنها يك راه مؤثر براي پيشگيري از شيوع ورم پستان‌ در گله‌هاي گاو شيري وجود دارد و آن ضدعفوني تمام نوك پستان‌هاي همة گاوها پس از شيردوشي مي‌باشد. ضدعفوني سرپستانك‌ها با هدف از بين بردن شير بجاي مانده بر روي نوك پستان و كشتن ميكروارگانيسم‌هاي نوك پستان بكار مي‌رود همچنين لايه نازكي از ضدعفوني در فواصل دو شيردوشي بر روي نوك پستان باقي مي‌ماند 10. به منظور شناخت گاوهای خود و اعمال مدیریت صحیح ، شیر هر گاو را وزن نمائید بطور معمول ، وقتی که برای دوشیدن صحیح هر گاو در هر وعده مورد احتیاج است ، در حدود 5 دقیقه می باشد . سفتی و سختی پستان و باریک بودن مجاری آن ، در افزایش مدت دوشش هر گاو موثر خواهد بود . همچنین بالعکس بعضی از گاوها از خاصیت انقباضی نسوج پستانی به اندازه کافی برخوردار نبوده و قبل از دوشش ، شیر قطره قطره از پستان آنها خارج می شود . این خصوصیات و همچنین بلندی و کوتاهی پستانک ها که موجب طولانی تر شدن دوشش می گردد ، در شمار حالات و ویژگی هایی است که در واقع به حیوان به ارث می رسد و در موقع انتخاب گاو باید بدان توجه شود.