آیا تفاوتی بین شن و سنگریزه وجود دارد؟

آیا تفاوتی بین شن و سنگریزه وجود دارد؟

شن یا سنگریزه چیست ؟

گردآوری و نگارش: سیاوش طراوتی 

گمان می کنم همه ما فارسی زبانان با واژه های ماسه، شن و ریگ یا سنگریزه آشنا باشیم. نمونه هایی از کاربرد این سه واژه را در عبارت هایی مانند “شن های ساحلی”، “شن شویی”، تپه ماسه ای”، “ماسه بادی” و “ریگزار” می بینیم.

این سه واژه نه تنها در زندگی روزمره ، بلکه در علوم زمین شناسی، مهندسی عمران، مهندسی کشاورزی، خاک شناسی، منابع طبیعی،  محیط زیست، زیست شناسی و غیره نیز کاربرد دارند. کسانی که با هر یک از این سه “چیز”  سر و کار داشته اند، به خوبی با یک مشکل مهم آشنا هستند: ناتوانی زبان فارسی در تمیز دادن این سه واژه از یکدیگر!

 به عبارت دیگر، بسیاری از مردم، چه در گفتار و چه در نوشتار، تفاوت خاصی در کاربرد این سه واژه قائل نمی شوند. به بیان دیگر، برخی مردم به دانه های ریز “ماسه” می گویند و برخی دیگر آن را “َشِن” و برخی هم “ریگ” می نامند.

برای روشن شدن مطلب، بگذارید تا به سراغ تعریف علمی این واژه ها برویم. کشورهای مختلف و موسسه های مختلف درون هر کشور تعریف های کمی متفاوت از ماسه و شن دارند ولی اغلب اینها بسیار نزدیک به هم هستند. برای مثال، زمین شناسان واژه “ماسه” را برای دانه های بین 0.06 تا 2 میلی متر به کار می برند. برخی موسسه های مهندسی مانند AASHTO در آمریکا، دانه های در����ت تر از 0.074 میلی متر و ریزتر از 2 میلیمتر را ماسه تلقی می کند. دانه های بین 2 میلی متر و 64 میلی متر هم “شِن” نامیده می شوند.

به نظر می رسد که هم اکنون در ایران توافق نظر خوبی در ک��������ربرد واژه های “ماسه” و “شِن” حداقل در حوزه زمین شناسی و مهندسی عمران وجود دارد که در آن “ماسه” را برابر با واژه انگلیسی sand و “شِن” را برابر با gravel می دانند و در ترجمه هم این معادل گذاری رعایت می شود. در نگاه اول، این تعریف و برابرنامه انگلیسی-فارسی آن بسیار شفاف و بدون ابهام می نماید. انگار که با کمک جدول اندازه گیری دانه ها و مقایسه آن با واژه های sand و gravel می توان تمام مشکلات نامگذاری شن و ماسه و ریگ در زبان فارسی را حل کرد.

اینکه ریشه ماسه به معنای sand از کجا آمده و یا چرا فرهنگستان آن را برای این معنی انتخاب کرده برای نگارنده روشن نیست. جالب است بدانیم که واژه “ماسه” در عربی  به معنی الماس است.

ریشه واژه “شِن” نیز برای نگارنده روشن نیست. “ریگ”، یک واژه کهن فارسی است و در زبان پهلوی به معنی sand است .

پس تکلیف “ریگ” یا سنگریزه چه می شود؟

 آیا “ریگ” یک واژه زاید و به درد نخور است که همیشه در کنار “شِن” و “ماسه” برای تاکید و تکمیل آنها می آید و یا قضیه چیز دیگری است؟ به راستی  کاربرد درست “ریگ” چیست؟

امروزه، “ریگ” در زبان عامیانه بیشتر به ذره هایی به درشتی شن گفته می شود. ریشه این تغییر نیز دوباره در واژه گذاری فرهنگستان قدیم است  که “ریگ” را برای شنِ درشت (سنگریزه) گُزید.

هرچند که این پیشنهاد با هدف گزیدن معادلی برای pebble (در فرانسوی caillou به معنی سنگریزه یا قلوه سنگ است) یا همان سنگریزه بوده، اما عملا این واژه در زبان علمی فارسی جا نیفتاده و امروزه بیشتر به عنوان یک واژه مکمل در کنار شن به کار می رود.

شاید از نظر برخی، ابهام های موجود در مورد “شِن” و “ماسه” و “ریگ” بی اهمیت باشد اما یک مهندس، یک خاک شناس و یا یک زیست شناس خبره می داند که این مواد به خاطر اندازه متفاوتشان، خصوصیات فیزیکی بسیار متفاوتی (مثلا وزن، ظرفیت نگهداری آب، تحمل فشار و ….) از هم دارند که در کاربرد آنها در ساخت و ساز و یا در زندگی جانوران و گیاهان بسیار  تعیین کننده است. به عنوان مثال، برخی جانوران فقط در محیط های ماسه ای (ریگزار) زنده می مانند و زندگی آنها 100% وابسته به وجود ماسه است به شکلی که همین جانور در محیط شِنی یک روز هم زنده نمی ماند.

فهرست پیشنهاد ها:

پرهیز از به کار بردن “ریگ” به معنی “شِن” یا خرده سنگ (pebble).

بازگرداندن معنی “ریگ” به اصل خود (یعنی “ماسه” در مهندسی و زمین شناسی) یعنی دانه های حدودا بین 0.06 تا 2 میلی متر.

به کاربردن واژه “سنگ” با پیشوند ها و پسوند های درخور برای اشاره به دانه بندی درشت تر از شِن: خرده (ریزه) سنگ، قلوه سنگ، تخته سنگ

برابر قرار دادن واژگان “ریگ” و “ماسه”:   “ریگ” = “ماسه”

پرهیز از کاربرد “شِن” وقتی منظور “ریگ” (به معنی sand) یا ماسه است.

با توجه به پیشنهاد های بالا، فهرست عبارت های درست و نادرست زیر در الگوی “نگوییم ….، بگوییم ….” به دست می آید:

نگوییم توفان شِن، بگوییم توفان ماسه (ریگ)

نگوییم ساعت شنی، بگوییم ساعت ماسه ای (ریگی)

نگوییم شن های ساحلی، بگوییم  ماسه (ریگ) های ساحلی

نگوییم گربه شِنی (نام یک گونه وحشی گربه = sand cat)، بگوییم گربه ماسه ای (ریگی)

نگوییم شِنزار، بگوییم ریگزار یا ماسه زار

نگوییم شِن زی بگوییم ماسه زی (ریگ زی) (پسوند “زی” یک پسوند مکانی بسیار مناسب برای جانوران و گیاهان است که توسط فرهنگستان قدیم رواج پیدا کرد. مثال دیگر: سنگ زی)

با سپاس فراوان از خانم دکتر فرزانه بهار، گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، آقای مهندس مصطفی بتولی، مهندس احسان امیرسیافی، مهندس مجتبی افضلی ،  و تمام کسانی که در گردآوری، هم فکری و جمع بندی این نوشته به بنده یاری رساندند.

با تشکر از سایت taravat-bahar.org