پرتونگاری با اشعه گاما

پرتو نگاری با اشعه گاما

پرتو نگاری به عملیاتی گفته می شود که پس از اتمام جوشکاری جهت تست جوش صورت می گیرد . به لحاظ نوع کار که با استفاده از عملیات رادیواکتیو صورت می گیرد ، باید دقت خاصی اعمال گردد تا افراد شاغل در این بخش و نیز افراد عادی از هر نوع خطری مصون بمانند .
پرتوهای یون ساز اثرات مخرب و زیان باری به صورت مستقیم وغیر مستقیم بر انسان دارند که اغلب این آثار زیان بار بدون احساس درد یا اثر موضعی فوری می باشد و ممکن است حتی مدتها پس از پرتوگیری بروز نماید . لذا یکی از وظایف مهم بخش ایمنی ، نظارت بر حسن انتخاب پیمانکار پرتونگار مطابق ضوابط و همچنین نظارت دائمی بر عملیات پرتونگاری در سایت و ایمن سازی شرایط می باشد.
بهترین راهنما در انتخاب شرکت پرتونگار ، امتیازات این شرکت ها می باشد که از طرف سازمان انرژی اتمی به صورت سالانه مشخص می گردد . لذا قبل از انتخاب ، می توان با کارشناسان امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژی اتمی مشورت نمود.
پس از انتخاب ، مدارک زیر می بایست از سوی شرکت پرتونگار جهت بررسی صلاحیت به واحد ایمنی ارائه گردد :
1. پروانه اشتغال به کار که از سوی سازمان انرژی اتمی صادر شده و دارای شماره بهره برداری ، شماره ثبت و تاریخ به ثبت رسیدن پروانه است . معمولاً پروانه اشتغال بکار برای نخستین بار صدور به مدت 1 سال و پس از آن به مدت 3 سال دارای اعتبار می باشد .
2. معرفی نامه به همراه مدارک دوره های پیشرفته و فیزیک بهداشت مسئول شرکت پرتونگاری و مسئول فیزیک بهداشت کل
3. گواهی خرید دوربین پرتونگاری از شرکت های مجاز و یا سازمان انرژی اتمی و شناسنامه دوربین یا دوربین هایی که از سوی شرکت پرتونگاری جهت عملیات پرتونگاری به سایت منتقل خواهند شد .
لازم به ذکر است ، شناسنامه دوربین پس از به ثبت رسیدن آن در سازمان انرژی اتمی صادر می شود و حاوی اطلاعاتی نظیر مدل دوربین ، شماره سریال دوربین شماره holder سال ساخت و میزان بارگیری یا اکتیویته دوربین می باشد . (بدیهی است پس از انتقال دوربین به سایت مشخصات ارائه شده می بایست با دوربین موجود مطابقت داشته باشد .)
4  جدول کنترل کیفی دوربین که در آن زمان بار گیری و میزان ونوع اکتیویته چشمه قید شده و به امضای مسئولین ذیربط در سازمان انرژی اتمی رسیده است.
5  برگ ترخیص کالا از سازمان انرژی اتمی و همچنین گواهی حمل دوربین در صورت حمل هوایی یا قطار .
6  مدارک شناسایی و همچنین گواهی دوره مقدماتی افرادی که به عنوان پرتونگار یا کمک پرتونگار معرفی می شوند .
7  اسناد پزشکی افراد پرتونگار
8  لیست تجهیزات ایمنی که شامل جلیقه سربی ، ساق  بند سربی ، دستکش سربی ، عینک سربی ، چندین
 کیسه سربی ،انبر بلند 2 متری و کانتینر اضافی می باشد .
9  لیست monitoring equipment که شامل دزیمتر قلمی افراد ، هشدار دهنده ( گایگر ) برای هر نفر به همراه شماره سریال ، گواهی کالیبراسیون و تاریخ ترخیص می باشد .
10  لیست رادیو مترهای محیطی ، که به ازای هر تیم پرتونگار بایستی یک رادیومتر محیطی وجود داشته باشد ، به همراه شماره سریال ، شماره مدل ، نوع بر حسب REM یا  SIVERTو همچنین گواهی کالیبراسیون معتبر .
11  دستورالعمل ها
12  نمونه فرم ها

دستورالعمل های مربوط به ایمنی پرتونگاری به طور کلی شامل دستور‌العمل‌های زیر می‌باشد که شرکت پرتونگار موظف است این دستورالعمل ها را ارائه نماید و همچنین افراد پرتونگار و مسئول فیزیک بهداشت کاملاً از آنها آگاه باشند :
ü دستورالعمل کنترل سوانح دوربین های رادیوگرافی
ü دستورالعمل آمادگی برای سوانح محتمل در عملیات پرتوگاری
ü ایمنی و حفاظت در برابر پرتوهای یون ساز
ü دستورالعمل حمل ونقل دوربین های پرتونگاری با وسایل نقلیه
ü دستورالعمل مونیتورینگ محیط

خطر تشعشع
× تماس کوتاه مدت با اشعه با دُز كم ممکن است خطرات و صدمات جدی بوجود نیاورد .اما تماس كوتاه مدت با دُز زیاد حتماًفرد را دچار صدمات قطعی (سوختگی ، عقیمی و مرگ )خواهد كرد.
× در تماس زیاد ممکن است تغییرات شدیدی در بیولوژی بدن بوجود آید .
× عوارض قرار گرفتن در معرض تشعشع در دراز مدت موجب ریزش مو ، عقیم شدن ،کم خونی و نهایتاً منجر به مرگ می شود .
× اشعه در تماس با انگشتان ممکن است باعث سوختن آنها شده که عواقب سرطانی بوجود آورده و نهایتاً منجر به قطع انگشتان خواهد شد .

روشهای تقلیل مقدار تماس با اشعه :
ü کم نمودن مقدار تشعشع در محیط پرتو نگاری
ü کاهش زمان کار در محیط پرتو نگاری
ü افزایش فاصله با منبع تولید پرتو

هیچ حفاظی نمی تواند کاملاً مانع نفوذ اشعه گردد ولی می تواند مقدار نفوذ آن را کاهش دهد .
پرتو نگاری باید با رعایت موارد زیر ، هنگامی صورت پذیرد که کلیه کارهای دیگر خاتمه پذیرفته باشند :
1. کلیه پرسنل سایت موظفند بر اساس موارد مندرج در پروانه پرتونگاری عمل نمایند .
2. تجهیزات و وسایل پرتوزا ( وسایل پرتونگاری ) باید توسط افراد
radiation protection officer) r.p.o) مجاز جهت انجام موارد ایمنی در استفاده از اشعه که دارای تاییدیه از هیئت نظارت بر فعالیت های اتمی ( سازمان انرژی اتمی ) می باشند، راه اندازی و بکارگرفته شوند .
3. استفاده از مواد پرتوزا باید تحت نظارت مستقیم افراد r.p.o صورت پذیرد . این کار باید در شیفت شب کار انجام گرفته و تحت هیچ شرایطی مواد پرتوزا نباید بدون حضور نفرات r.p.o مورد استفاده قرار گیرند .
4. افراد r.p.o مسئول تهیه پرانه کار می باشند .
5. محل دقیق و زمان دقیق انجام پرتونگاری باید در پروانه پرتونگاری دقیقاً ذکر شده باشد .
6. پروانه پرتونگاری تا حصول اطمینان از خروج کلیه افراد بجز افراد پرتونگار از محوطه انجام کار نباید صادر شود .
7. پروانه پرتونگاری که جهت پرتونگاری در محلهای دیگر سایت صادر شده، به جهت جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز ( افرادی غیر از افراد پرتونگار ) به محوطه های محافظت شده جهت پرتونگاری باید بازبینی و در صورت لزوم لغو گردند .
8. راه پله ها ، نردبان ها و سایر راههایی که می تواند باعث دسترسی به منطقه پرتونگاری گردند باید مصدود شده و علائم هشدار دهنده پرتونگاری در محل نصب گردد .
9. کلیه افراد شاغل در قسمت پرتونگاری باید مجهز به وسایل نشان دهنده میزان اشعه (از قبیل فیلم بج ، دُزیمترفرمولوسیناش ، دُزیمتر قلمی ،یك دُزیمتر هشدار دهنده محیطی برای افراد و یك دزیمتر محیطی برای گروه ) باشند .
10. هنگامی که ایزوتوپ های رادیواکتیو ( مواد رادیواکتیو ) در سایت نگهداری میشوند ، کانتینر یا بشکه تایید شده جهت نگهداری این مواد باید در جایی دور از مسیر عبور و مرور عادی نگهداری شود .
11. بشکه محتوی مواد رادیواکتیو باید در محاصره یک حصار حفاظتی قفل شده قرار داشت باشد .
12. موقعیت و طراحی کانتینرهای نگهداری این مواد باید دارای تاییدیه کارفرما باشد .
13. فقط افرادی که در پروانه رادیوگرافی مورد تایید قرار گرفته اند مجاز به کار در محدوده انجام پرتونگاری می باشند.
14. اطراف ناحیه تحت كنترل علائم و چراغ های هشدار دهنده نصب شود .و به وسیله نوار خطر محصور گردد.
15. بهترین انبار مواد رادیواکتیو در زیرزمین می باشد .
16. حمل و نقل چشمه پرتوزا از محلی به محل دیگر فقط توسط کارکنان پرتونگاری صورت پذیرد .
17. پرتونگار علاوه بر مطالعه و آگاهی وضعیت اضطراری ، یک نسخه از این دستورالعمل را باید همراه داشته باشد .
18. مشخصات فنی بر روی محموله های مواد پرتوزا درج و نصب گردد که شامل موارد زیر می باشد :
ü نوع چشمه
ü میزان پرتوزایی در تاریخ تحویلی
ü شاخص حمل ونقل
ü نام مسئول تحویل گیرنده
ü علائم هشدار دهنده
ü آدرس فرستنده

محل نگهداری دوربین رادیوگرافی :ü مشخصات اتاقک محل دوربین ( source pit ) باید دارای ابعادی حدوداً 2*2 متر مربع بوده که دیوارهای آن با آجر و پلاستر سیمان به ضخامت حداقل 300 سانتیمتر و دارای درب و قفل مناسب باشد ساخته شود .
ü موقعیت استقرار اتاقک محل نگهداری دوربین در محلی از سایت که بیشترین فاصله را با تاسیسات داشته و دارای کمترین رفت آمد در آن محل باشد قرار داده شود .
ü چاله ( pit ) محل نگهداری دوربین دارای عمق 120 سانتیمتر و قطر حدود 40 سانتیمتر دارای جداره فلزی و بتونی محافظ و با درب فلزی و قفل باشد .
ü آهنگ پرتو دهی در سطح خارجی اطاقک نباید در فاصله یك متری از 5/2 میکرو سیورت در ساعت تجاوز نماید .
ü علامت خطر اشعه رادیواکتیو روی درب و دیوارها حک ونصب شود .
ü دوربین ، محفظه آن و انبار چشمه هنگام عدم استفاده باید قفل باشد .

محدوده و مرز نواحی ممنوعه ،کنترل شده و تحت نظارت در عملیات پرتونگاری :

1 – ناحیه ممنوعه :هر محلی که آهنگ پرتو دهی بیش از 2 میلی سیورت در ساعت باشد . حضور کلیه افراد در این ناحیه ممنوع است . فقط در موارد خاص در صورتیکه اطمینان حاصل شود که

مجموع dose دریافتی از 50 میکرو سیورت تجاوز نخواهد کرد حضور پرتونگاران با برنامه ریزی صحیح و دقیق بلامانع است .

2 – ناحیه کنترل شده :اطراف منطقه ای که آهنگ پرتودهی از 5/7 میکروسیوت در ساعت تجاوز می کند باید توسط موانع فیزیکی به عنوان مرز ناحیه کنترل شده مشخص گردد در این منطقه حضور افراد غیر پرتونگار ممنوع است .

3 – ناحیه تحت نظارت :اطراف منطقه ای که آهنگ پرتودهی از 5/2 میکروسیوت در ساعت تجاوز می کند و كمتر از 5/7 میكروسیورت برساعت است ، باید مشخص گردد ایجاد موانع فیزیکی در روی مرز ضرورت ندارد اما پرتونگاران باید مراقب باشند که افراد حاضر در این ناحیه بطور ناگهانی وارد ناحیه کنترل شده نشوند .

4 – ناحیه آزاد : اطراف مناطقی كه آهنگ پرتو دهی از 5/2 میكروسیوت بر ساعت كمتر باشد.

دستورالعمل حفاظت و ایمنی در پرتونگاری صنعتی

هدف :

 ایجاد ایمن ترین شرایط کار با پرتوهای یونساز به منظور حفاظت کارکنان، مردم، محیط کار و زیست در برابر اثرات بیولوژیکی اشعه.

 دامنه كاربرد :

كاربرداين دستورالعمل برای كليه پرتونگارانی كه مجاز به شرکت درعملیات پرتونگاری می باشند را  شامل می شود.

مسئوليت اصلی :

-          طبق این دستورالعمل، شخص مسئول مجوز انجام عمليات پرتونگاری را به پرتونگاران میدهد.

-          مسئوليت برنامه ريزی جهت حصول اطمينان از رعايت این دستورالعمل با مسئول فيزيك بهداشت كل می باشد.

-          تامین تجهيزات حفاظتي و مونيتورينگ در این دستورالعمل به عهده پروانه است.

 تعاریف:

تجهیزات مورد نیاز:

1-      دوربین پرتونگاری:

دوربین پرتونگاری استاندارد با قابلیت کنترل از راه دور است که نشتی آن می بایست در سطح دوربين کمتر از msv/h 2، در 5 سانتيمتری دوربين کمتر از µsv/h  500و در 1 متری دوربين کمتر از µsv/h   20 باشد.

علاوه بر آن کلیه لوازم آن از قبیل دسته، پایه، قفل، کلید، دریچه باز و بست، خار موشکی ( در دوربین های تکاپس)، محل های اتصال کابل های جلو و عقب، سالم و بی عیب بوده و پلاک دستگاه شامل مشخصات دوربین، شماره سریال و علامت خطر اشعه خوانا باشد.

2-      کابلهای ریموت کنترل و هدایت:

کابل ریموت کنترل شامل دو کابل موازی است که از یک سو به گیربکس و در سمت دیگر به قسمت عقب دوربین متصل می شود.

کابل هدایت از یک کابل قابل انعطاف و تو خالی که دارای اتصال به دوربین و در انتهای دیگر اتصال کور تشکیل می گردد که طول آن حداقل 8 متر و حداکثر 10 متر است.

 درون آن یک فنر مخصوص با قابلیت انعطاف است که در یک انتهای آن سرفنر جهت اتصال به هلدر با اتصال پرسی وصل شده است که طول آن نباید کمتر از دوازده متر باشد.

3-      آشکار سازهای پرتو:

هر پرتونگار می بایست به دزیمتر قلمی یا فردی دیجیتالی و گایگر جیبی و TLD مجهز باشد.

هر اکیپ پرتونگاری باید مجهز به یک دستگاه پرتو سنج محیطی، عقربه دار یا دیجیتال (رادیومتر) که قادر به اندازه گیری پرتوهای ایکس و گاما در رنج صنعتی بر حسب واحد میکرو سیورت یا میلی رنتگن باشند.

4-      لوازم هشداردهنده و محصور کننده محل انجام عملیات رادیوگرافی:

لوازمی مانند چراغ چشمک زن، تابلو های هشداردهنده، طناب یا نوارهای محصور کننده و سه پایه ها، بلندگو جهت مطلع نمودن و جلوگیری از ورود یا نزدیک شدن افراد به محل انجام عملیات پرتونگاری می باشند.

5-      تجهیزات کنترل و مهار سوانح پرتویی

لوازمی مانند دستکش و عینک سربی، کيسه ساچمه سربی، تايمر، ترانزيت کانتينر، انبر چشمه گير نیم متری و بلند، اره يا قيچی آهن بر، آچارهای مناسب، کپسول آتش نشانی جهت مهار سوانح در موارد اورژانسی مورد نیاز می باشند لذا وجود آن ها در نزدیکی محل انجام عملیات پرتونگاری ضروریست.

6-      کلیماتور:

کلیماتورها که از موادی مانند سرب، تنگستن یا اورانیوم ساخته شده اند در انتهای کابل هدایت نسب می گردند و تابش پرتوها را قط در راستای مورد نیاز محدود می نمایند و سهم عمده ای در کاهش پرتوهای ناخواسته دارند.

7-      جعبه حمل و نقل دوربین:

جعبه ای چوبی یا فلزی با درب قفل دار که توسط لایه هایی از سرب حفاظ گردیده است و جهت حمل و نقل دوربین بکار می روند.

شرح عمليات :

1-      مسئول سایت موظف است قبل از شروع به کار برنامه زمان انجام عملیات پرتونگاری و محل آن و درخواست رادیوگرافی با هماهنگی مسئول کارگاه یا مسئول ایمنی را مشخص و به اطلاع اکیپ پرتونگاری برساند.

محل عملیات و ساعات کارکرد اکیپ پرتونگاری توسط تابلو اعلانات یا به هر طریقی که بتوان به اطلاع عموم کارکنان پروژه و کارگاه اعلام شود.

انتخاب ساعات کارکرد اکیپ پرتونگاری باید به نحوی باشد که در زمان مورد نظر، حداقل نیروی کاری در کارگاه یا مجاورت محل حضور داشته باشند.

مسئول سایت موظف است در هنگام کار در محل های بلند و کار در ارتفاع ، از وجود تخته ریزی مناسب و مهار آن توسط کارفرما حاصل کند.

مسئول سایت موظف است در هنگام کار در شب از تامین روشنایی محل در هنگام عملیات پرتونگاری اطمینان حاصل کند.

2-      هر اکیپ پرتونگاری شامل حداقل دو نفر پرتونگار می باشد که دوربین پرتونگاری و تجهیزات جانبی و همچنین کلیه تجهیزات مونیتورینگ اشعه و لوازم حفاظتی را به همراه داشته باشند.

3-      در هر اکیپ پرتونگاری يک نفر با حکم مسئول فيزيک بهداشت کل، مسئول فيزيک بهداشت تيم و سرپرست اکیپ پرتونگاری مي باشد.

4-      اکیپ پرتونگاری موظف است قبل از اعزام به محل عملیات، وسایل هشدار دهنده وسایل ایمنی هشداردهنده مانند سروی میتر و دزیمترهای دیجیتالی و گایگرها را از نظر باطری چک کنند. دزیمتر فردی خود را اگر نیاز به شارژدارد، شارژ نمایند. TLD خود را در تمام مواقع کار بر روی لباس نصب نمایند.

مسئولیت صحت انجام این کار به عهده مسئول فیزیک بهداشت تیم (سرپرست اکیپ پرتونگاری) است.

5-      قبل از جابه جایی چشمه، دوربین، کوپلینگ جلو و کابلهای هدایت را کاملا" چک کنند.

قدرت چشمه را برای بدست آوردن فواصل ایمنی و محاسبه زمان تابش دقیقا" از جدول کاهش شدت چشمه یا از" DEKAY CHART " محاسبه کنند.

6-      ورود و خروج دوربین از محل نگهداری با قید دقیق تاریخ، شماره سریال دوربین، شماره هلدر، شدت چشمه، ساعت ورود و خروج، مسئول فیریک بهداشت تیم به صورت روزانه در فرم "نقل و انتقال روزانه دوربین" ثبت شود.

6-در صورت استفاده از اتومبیل در انتقال دوربین پرتونگاری، هر بار پس از قرار دادن دوربين پرتونگاري در وسيله نقليه بايد، به وسيله دزيمتر محيطي ، آهنگ دز در كليه سطوح خارجي وسيله نقليه و محل سرنشينان اندازه گيري شده و در فرم " کنترل عمليات پرتونگاری " درج گردد.

7-      اکیپ پس از استقرار در محل اقدام به نصب علائم، چراغ های چشمک زن و نوار یا طناب در مرز ناحیه تحت کنترل خواهد نمود.

در منطقه ممنوعه آهنگ دز بیش از 2 میلی سیورت در ساعت است. در زمان شوت ورود پرتونگار به این ناحیه ممنوع می باشد.

در منطقه تحت کنترل آهنگ دز بیش از 25 میکروسیورت در ساعت و کمتراز 2 میلی سیورت در ساعت است. ورود افراد عادی به این ناحیه ممنوع می باشد.

پرتونگاران باید در زمان شوت در محلی بایستند که آهنگ دز کمتر از 25 میکروسیورت در ساعت باشد.

8-      پرتونگاران می بایست اصول سه گانه ایمنی: زمان ، فاصله، حفاظ را به نحوی که حداقل زمان قرار گرفتن در معرض پرتو و حداکثر فاصله از چشمه پرتوزا و استفاده از حفاظ یا کلیماتور را رعایت نمایند و پرتوگیری خود را به حداقل کاهش دهند.

9-      دقت نمائید قبل از اتصال کابل ریموت به دوربین، اتصال سرفنر به انتهای دوربین انجام شده باشد. از اتصال محکم و صحیح کانکشن جلو با لوله هدایت و اتصال لوله هدایت به نوک پرتودهی (پیپت) یا کلیماتور اطمینان حاصل کنید.

9-قبل از شروع عمليات پرتونگاری، برای تصحيح مرز ناحيه تحت کنترل، يک بار به صورت آزمايشی پرتودهی انجام شود و با استفاده از دزيمتر محيطی از مرز تئوری تحت کنترل به سمت چشمه می رويم تا جايی که دزيمتر محيطی آهنگ دز    25 µsv/h  را نشان دهد. اينجا مرز ناحيه تحت کنترل عملی است. فاصله بدست آمده جديد در جدول فرم " کنترل عمليات پرتونگاری " درج گردد.

10-   پس از اتمام هر بار پرتودهی، با استفاده از رادیومتر با مونیتورینگ محیطی از بازگشت چشمه و هلدر به دوربین مطمئن شوید.

11-   در هنگام کار با دوربین های نوع کانال مستقیم، پس از اتمام هر بار پرتودهی و بازگشت چشمه و هلدر به دوربین، بلافاصله نسبت به بستن درپوش جلوی دوربین اقدام نمایید.

در مورد دوربین های نوع Stype ، پس از اتمام هر بار پرتودهی و بازگشت چشمه و هلدر به دوربین، نسبت به قفل نمودن دوربین اقدام نمایید.

در هنگام کار در هر بار جابه جایی دوربین، کابل هدایت را از دوربین جدا نموده و دوربین را قفل نمایید.

12-   حمل و نقل دوربین های پرتونگاری فقط با جعبه مخصوص دوربین مجاز می باشد.

13-   در تمام مدت کار از زمانی که دوربین را از محل مخصوص نگهداری دوربین خارج می سازند تا بازگشت مجدد به محل نگهداری دوربین، باید گایگر و رادیومتر روشن باشند.

14-   در هنگام کار در محل های بلند و کار در ارتفاع دوربین را مهار کنید.

15-   در خاتمه عملیات پرتونگاری کلیه لوازم جمع آوری کنید و با استفاده از رادیومتر با مونیتورینگ محیطی از بازگشت چشمه و هلدر به دوربین مطمئن شوید. دوربین را قفل نموده و آن را به محل نگهداری منتقل نمائید و فرم فرم "نقل و انتقال روزانه دوربین" تکمیل شود.

16-   کنترل مستمر لوازم پرتونگاری و حفاظتی از وظایف پرتونگاران بوده و استفاده از لوازم معیوب و خراب ممنوع می باشد.

17-   پرتونگاران در حین کار استانداردهای پرتونگاری را با دقت بسیار بکار گیرند تا نیاز به پرتونگاری مجدد نباشد.

18-   پرتونگاران باید به توصیه های مسئولین فیزیک بهداشت خود عمل کنند و در حین کار اگر با مشکلی مواجه شدند بلافاصله به مسئول فیزیک بهداشت اطلاع دهند.