مشخصات کاسنی و خواص شیمیایی آن

مشخصات

گیاهی است معروف که در اکثر سرزمینها می روید. دارای گونه های برّی و بستانی است و هر کدام بر دو قسم است. آنچه را برگ بزرگ و دراز و با خشونت و مایل به تلخی و ساق آن به ذرع و زیاده تر نیز می رسد با شاخ های رخو و گل کبود اندکی بزرگ و خوشمزه، آن را هندبای شامی می نامند. نوع دیگری که نوع برّی است را «بقلة الجهودیة» نیز می نامند.

بر حسب اختلاف هوا، مکان و زمان، تغییر در طعم و رنگ و طبع آن می رسد. در تابستان به رنگ کاه است و بسیار تلخ. در این زمان مقداری گرم می شود به حدی که اثر برودت بسیار از آن ظاهر نمی گردد. بستانی را کاسنی، و برّی را طرخشقوق می گویند.(1)

در مصر باستان این گیاه هم دارویی و هم خوراکی بود. در قرن هفده از آن به عنوان جانشینی برای قهوه استفاده می کردند.(2)

گیاه علفی پایا و دارای ساقه ای راست و شاخه دار است که در حالت وحشی، ارتفاعش به 5/0 تا 5/1 متر می رسد، ولی اگر پرورش یابد از 2 متر نیز تجاوز می کند. از اختصاصات آن این است که ریشه ای قوی و مخروطی به قطر انگشت، به درازای 5/0 تا یک متر و به رنگ قهوه ای دارد ولی اگر قطع گردد رنگ مایل به سفید نمایان می سازد. در داخل ریشه آن شیرابه شیری رنگ جریان دارد.

ساقه کاسنی، باریک، استوانه ای و دارای انشعابات کم در ناحیه مجاور رأس است، به طوری که منحصراً در قسمتهای انتهایی ساقه، شاخه هایی با حالت فاصله دار از محور اصلی، در گیاه دیده می شود.

کاسنی در سرزمینهای نسبتاً مرطوب کنار جاده ها، اماکن بایر و دامنه های کم ارتفاع غالب نواحی اروپا تا حد سوئد، مناطق غربی و مرکزی آسیا و شمال افریقا به حالت خودرو می روید. در آمریکای شمالی نیز به حالت نیمه وحشی درآمده است.

کاسنی، برگهای متناوب و پوشیده از تارهای فراوان در اطراف رگبرگ میانی دارد. شکل ظاهری برگهای قاعده ساقه آن با بقیه فرق دارد، مانند آن که در قاعده ساقه، برگها عموماً دراز، منقسم به قطعات عمیق دندانه دار و منتهی به یک قسمت انتهای مثلث شکل است و هر قدر که به رأس ساقه نزدیک گردیم، برگها کوچک تر می شوند و کناره تقریباً ساده و وضع ساقه آغوش پیدا می کند.

گلهای زیبا و آبی رنگ کاسنی، از تیر تا شهریور ظاهر می شود و چون به تعداد زیاد و به شکل فاصله دار در طول محور دراز ساقه و انشعابات آن شکفته می گردد، از این جهت منظره ای زیبا به گیاه می بخشد.

بعضی از پایه های این گیاه نیز به تناسب شرایط متفاوت محیط زندگی دارای گلهایی به رنگهای سفید یا گلی می باشند. در هر گل کاسنی 18 تا 20 گل زبانه ای منتهی به پنج دندانه دیده می شود که در یک جام و غنچه واقع اند.

میوه آن فندقه چهار سطحی نسبتاً مسطح و منتهی به مجموعه ای از فلس های بسیار کوچک است. این گیاه در نواحی مختلف به تفاوت به صورت یک ساله، دو ساله و چند ساله در می آید.

از مشخصات آن این است که گلهایش در مقابل تابش نور خورشید حالت شکفته و باز شده به خود می گیرند در حالی که هنگام غروب آفتاب یا موقع شب یا در هوای مه آلود و یا بارانی گل های واقع در سطح جام به هم نزدیک می گردند و آن را به صورت ناشکفته جلوه می دهند.(3)

داشت و برداشت

کاسنی مراقبت زیاد لازم ندارد. از نظر درمانی نیز ریشه ضخیم و گوشت دار و برگهای قاعده ساقه و حتی گل و دانه آن مورد توجه است که آن هم اگر از گیاه وحشی به دست آید، بهتر است. در موقع خارج کردن ریشه کاسنی از زمین باید به این نکته توجه شود که ریشه ها در آخر سال اول از زمین خارج گردد؛ زیرا در غیر این صورت اگر دیرتر به دست آید، حالت گوشت دار بودن آن از بین رفته، سخت و چوبی و غیرقابل استفاده می گردد.

برگ کاسنی را باید موقعی از ساقه جدا کرد که در مرحله رشد کامل باشد، در غیر این صورت رشد گیاه آسیب می بیند.(4)

کاسنی در زمینهای آهکی ـ رسی که رطوبت کافی داشته و به خوبی آن را شخم زده باشند بهتر رشد می کند. برای پرورش آن، دانه گیاه را در اوایل اردیبهشت بر روی خطوطی به فواصل 20 تا 40 سانتی متر از یکدیگر می کارند.

کاسنی دارای انواع مختلفی است که برای پرورش دادن خوب هستند. بعضی از آنها برگهای پهن و برخی دیگر برگهای مرج دار و منقسم دارند. قطعات ریشه کاسنی را معمولاً پس از بو دادن به صورت گرد درآورده مانند قهوه به مصرف می رسانند، ولی گرد مذکور که Chicaree - cafe نامیده می شود طعم و بو و عطر مطبوع قهوه را ندارد.(5)

ترکیبات شیمیایی

برگ کاسنی دارای املاحی نظیر سولفاتها و فسفاتهای سدیم و منیزیم و پتاسیم است. گلوکزید تلخی به نام شیکورین Chicarine یا سیکورین Cichorine نیز در آن یافت می شود. گل های آن به علاوه دارای سیکوری ئین می باشد که ایزومر اسکولین (Esculine) است.(6)

سیکوری ئین Cichoriine با فرمول C15 h16 O9 و به وزن ملکولی 28/340 در گل های کاسنی یافت می شود.

ریشه کاسنی دارای 11 تا 15 درصد انیولین، 10 تا 22 درصد قندهای مختلف نظیر گلوکز، لولز و ساکارز یک ماده رزینی، مقدار کمی تانن، اسانس، پکتین، لوولین Levuline و ثیکورین می باشد که به سهولت در آب، تبلور حاصل می کند.

مقدار درصد اینولین که به حالت محلول در شیره سلولی اعضای گیاه وجود دارد تدریجاً در پاییز زیاد می شود، در حالی که مقدار آن در بهار به حداقل می رسد.

برگ و ریشه گیاه دارای ویتامینهای B,G,K,P است و گرد ریشه بو داده کاسنی به علت مصرفهای زیادی که دارد در بعضی نواحی اروپا پیوسته مورد استفاده قرار می گیرد.

ترکیب ریشه بو داده کاسنی:

آب11 تا 17 درصد

مواد ازته6 تا 25/7 درصد

قندهای احیا کننده15 تا 26 درصد

اینولین، دکسترین و غیره6 تا 12 درصد

مواد چرب73% تا 74/2 درصد

خاکستر باقیمانده80/4 تا 66/7 درصد(7)

مزاجش در آخر اول سرد است (کاسنی تر)، کاسنی خشک، در اول خشک، و کاسنی کاشتنی، سبز و مرطوب تر از بیابانی است.(8)

هر دو قسم در اول سبز و تر و با اجزای حارّه لطیفه که از شستن رفع گردد و از جهت لطافت مفرط به حسب اختلاف هوا و زمان و مکان، تغییر طعم و رنگ و طبع می دهد.(9)

آثار درمانی کاسنیآثار کاسنی بر کبد

بازکننده انسدادهای کبدی، تقویت کننده کبد، کاهنده صفرا، آب برگ کاسنی و آب برگ رازیانه، بهترین دوای دفع کننده یرقان انسدادی است. تخم کاسنی برای رفع تبهای صفراوی و انسدادها و خفقان و بیماریهای کبد مفید است.

ریشه کاسنی

جوشانده اش برای رفع آسیت شکمی ناشی از بیماریهای کبدی مفید است.(10) نوشیدن جوشانده یا خامه گیاه، بازکننده مجاری صفراوی و شدد کبدی و در درمان سنگهای صفراوی مؤثر است.

آثار کاسنی بر کل بدن

کاهنده حرارت و رفع کننده تشنگی است. اگر آب کاسنی را بجوشانند و کف آن را با سکنجبین بنوشند، برای تبهای مزمن مؤثر است و عفونتهای داخلی را رفع می کند. جوشانده ریشه کاسنی نرم کننده خلطها برای انواع تب های مخلوط و مزمن است.(11)

اگر کاسنی را با جوشانده جو میل کنند، رفع تشنگی می کند.(12)