تاریخ ابزارهای زمان- شهرزاد هژبری / کارشناس مرکز اندازه شناسی

شهرزاد هژبری
کارشناس مرکز اندازه شناسی

تاریخ ابزارهای زمان در مورد ابزارهایی صحبتمی کند که برای سنجش زمان بکار می رفتهاست مانند ساعت آبی،ساعت آفتابی و...

یکی از اولین ابزارهای سنجش زمان ساعت آبی بوده است کهاحتمال داده م یشود در ایران اختراع شده باشد. از حدود ۴ هزارسال قبل نشان ههایی از استفاده از ابزار برای سنجش زمانمشاهده شده است. در مصر- ایران- عراق- هندو تمدنهای
قدیم ابزارهایی پیدا شده که باستان شناسان می گویند برایسنجش زمان بوده است. اما بنظر بیشتر پژوهشگران این ابزارها
برای سنجش زمان نبوده بلکه بیشتر جنبه مذهبی و دینی وبرای مناسبتهای دینی بوده است. امروزه دستگاه سنجش زمان
را ساعت می گویند که مهمترین ابزار برای اندازه گیری زماناست. ساعت با فرم نوینش ) ۲۴ ساعتی( از قرن پانزدهم رایج
شد و در یک قرن گذشته رواج عمومی پیدا کرده است.تاریخچه زمان سنج هاحدود شش قرن قبل از می الد، بابلی ها «در عصر امپراطوریبوده است انسانهای نخستین از سایه خورشید، با استفادهاز ستون ها و یا دیواره ها، زمان را تعیین م یکردند بعدهاساعت آبیاختراع شده است که در ایران به آن پنگان و یافنجان می گویند.تاریخ ابزارهای زمان و نقش ایرانیاندر ایران مهمترین و قدیمی ترین دستگاه یا ابزاری که برایسنجش زمان بکار رفته فنجان بوده است. این دستگاه برایسنجش زمان رها کردن آب به باغ و یا مزارع برای آبیاری ازسوی سهامداران قنات ها بوده است.انواع ساعتاز روزگاران کهن بشر برای دانستن وقت و زمان، با توجه بهتجربه و دانش زمانه، ابزارهائی را ساخته و مورد استفاده قرارداد هاند، که مهمترین آنها عبارت می شده از:

ساعت آفتابی

کعبه زرتشت را بعضی از پژوهشگران بنایی برای تعیینو سنجش زمان با کمک خورشید و مهتاب می دانند. تاامروز حدس می زدند کاربرد این بنا، محل نگهداریکتاب اوستا و اسناد حکومتی یا محل گنجینه دربار ویا آتشکده معبد بوده است. اما غیاث آبادی با تحقیقاتخود مدعی است. این بنا با مقایسه با تمامی بناهایگاهشماری )تقویم( آفتابی در سرتاسر جهان، پیشرفتهترین، دقیقترین، و بهترین بنای گاهشماری آفتابی جهاناست. این در حالی است که تا قبل از این بناهم«چارطاقیها» در نقاط مختلف ایران احداث شده بودندو همین وظیفه را با شیوهای بسیار ساده اما دقیق وحرفه ای بر عهده داشتند.تمامی بناهای گاهشماری آفتابی در جهان فقط می توانندروزهای خاصی از سال )مانند روزهای سرفصل( را
مشخص کنند و حتی با سال خورشیدی هم تنظیمنیستند. اما این بنا با دقت و علمی که در ساخت آناجرا شده، قادر است بسیاری از جزئیات روزهای مختلفسال و ماهها را مشخص کند. زرتشتیان با استفاده ازاین بنا می توانستند بسیاری از مناسبتها و جشنهایسال را روز به روز دنبال کنند و از زمان دقیق آنهاآگاه شوند. بسیاری از بناهای چارطاقی در سطح کشور)به تصور آتشکده( یا به طور کامل تخریب شده و یاتغییر کاربری داده شده است. ولی خوشبختانه تعدادیهم مانند چارطاقی «نیاسر » و چارطاقی «تفرش ،»سالم مانده و برای ما و نسلهای بعدی باقی مانده اند.در ساعت خورشیدی،یا اسطرلاب )استاریاب( که از دورهصفوی در ایران رایج بوده است، میله ای عمودی برسطح افقی نصب میشده است با اندازه گیری سایه آنمیله، زمان معلوم میگردیده است. اینگونه ساعتها دردربار شاهان و در مکانهای مذهبی استفاده می شده و
نیاز به مدیریت انسان نداشته است.اما کاربرد آن فقطبرای روزهای آفتابی و با مناسبت های خاص بودهاست.در ایران ساعت آفتابی معمولاً همراه با استرلاببوده و بعضی استرلابها دارای میله ای برای تعیین ظهرشرعی داشته اند

ساعت شمعی
در ایران به پیه سوز معروف است. در این نوع ساعت، بدنهشمع مدرج می شد و با سوختن شمع و کوتاه شدن آن زمان را
محاسبه میکردند.

ساعت های نوین
با پیشرفت علم و دانش بشری، بتدریج ساعت های دقیق ترمکانیکی، وزن های، فنردار، برقی، باتری دار و کامپیوتری جای
ساعت های آبی، آفتابی و ماسه ای را گرفتند. مخصوصا » اززمان استفاده انسان از فنر جهت راه انداختن چر خهای دندانه
دار، که به ساعت شمار و دقیقه و حتی ثانیه شمار متصلهستند، سنجش دقیق زمان برای همه بطور ساده امکان پذیر
گردید. در اوایل قرن شانزدهم اولین ساعت مچی آهنی، کهنسبتاً » زمخت بوده، توسط یکنفر آلمانی ساخته شد. بعدها
اواخر قرن هجدهم با استفاده از فنر و چرخ دندان ههای بسیارکوچک،امکان ساختن ساعت های مچی ظریف بوجود آمد،اولینساعت های مچی شبیه ساعت های امروزی، در کشور سوئیس«از سالهای 1790 به بعد » ساخته شد.و بانگارش اعداد انگلیسیدقیقتر گردید.بین سالهای 1865 تا 1868 بزرگترین، حجیم ترین و جسیمترین ساعت دیواری جهان، در کلیسای سن پیر در فرانسهنصب گردید ارتفاع ساعت 1/ 12 متر عرض آن 09 / 6 متر وضخامتش 7/ 2 متر بوده که از 90000 قطعه تشکیل یافته. درمقابل بزرگترین ساعت، ظریف ترین ساعت دنیا فقط 98 / 0میلی متر قطر دارد. تکنولوژی امروزی، انسان را قادر ساخته ساعت های بسیار ظریف و دقیق مکانیکی و تمام الکترونیکی،کامپیوتری و حتی اتمی بسازد

دقیق ترین ساعت دنیا
دانشمندان دانشگاه کلرادو ساعتی ساختند که دقت آن هر 5میلیارد سال یک بار است بدین معنی که ممکن است هر 5
میلیارد سال یک بار 1 ثانیه خطا داشته باشد.

شهرزاد هژبری
کارشناس مرکز اندازه شناسی