تاریخچه شیرآلات درایران وجهان

پادشاهان در دوران باستان در تزئین بناها و به­خصوص آب­نماها و آب­خوری­ها از مجسمه کامل شیر و یا سر آن برای تزئین استفاده می­کردند به همین­ترتیب پس از ساخت انواع فلزی شیر آب، اهرم باز و بسته کردن جریان آب را با سرشیر تزئین می­کردند و احتمال قوی داده می­شود اولین شیرهایی که به ایران وارد شده و یا در ایران ساخته شده با سرشیر تزئین شده بود که مردم برای باز و بسته کردن شیر بجای آنکه بگویند اهرم را بچرخان می­گفتند شیر را بازکن و یا ببند لذا با اینکه این قسمت تزئینی به مرور حذف شده و یا به تعبیری از مد افتاده است اما واژه «شیر» نسل به نسل و تا امروز بر سر زبان­ها جاری است.

شیر: وسیله­ای است معمولا فلزی که از آن برای بازوبست (قطع و وصل و تنظیم و کنترل جریان مایعات و یا گازها استفاده می­شود.

شیر یا شیرآلات به دو گروه عمده بهداشتی خانگی یا ساختمانی و صنعتی تقسیم می­شوند .معادل انگلیسی  شیر آب یا شیرآلات بهداشتیSanitary faucet, Tapsو شیرآلات صنعتیindustriat Valveمی­باشند.

 امروزه شیرآلات بهداشتی کارکردهای مختلفی پیدا کرده­اند نه تنها وسیله­ای برای استفاده بهتر و صیحح­تر از آب هستند بلکه باتوجه به کمبود آب سالم قابل شرب و نظافت (به­عنوان یک معضل جهانی) وسیله­ای برای استفاده بهینه آب به­شمار می­روند.

از دوران باستان استفاده از شیر آب امری متداول بوده است به­طوری که در 700 سال قبل از میلاد در قصر سلطنتی مینوآن(Minoan)در جزیره کرت(Grte)از لوله­های سفالینه برای لوله­کشی و آبیاری و فواره­ها استفاده می­شده و شیرهای نصب شده از جنس سنگ مرمر و طلا و نقره بوده است همچنین از 1000 سال قبل از میلاد تا  476 سال بعد از میلاد استفاده از لوله­های سربی و شیر آب نقره­ای و مرمرین در حمام­های خصوصی و عمومی به­صورت گسترده استفاده شده است. در قرن چهارم میلادی فقط در شهر رم 11 حمام عمومی و 856 حمام خصوصی و 1352 فواره و آب انبار وجود داشته است و برای ساخت شیر از مواد مختلف حتی چوب نیز استفاده می­کردند بعدها بیشتر شیرهای آب از جنس برنج ساخته شد. امروز علاوه بر برنج قطعات روی دایکاست و پلاستیک که آبکاری می­شوند نیز استفاده می­شود تا سال 1937 از دو شیر مجزا برای آبگرم و سرد استفاده می­شد در آن سال دانشجویی به نام آلموئن که در شهر سیاتل واشنگتن زندگی می­کرد برای شستن دست­های خود شیر آب را باز می­کند ولی به علت داغی بیش از حد آب دستهایش می­سوزد همین امر موجب ایجاد ایده­ای نو در ذهن او می­شود و بدین ترتیب ایده ساخت شیرآلات کلاسیک شکل گرفت. متأسفانه با بررسی انجام شده مدرک یا سندی از وجود شیر آب در دوران باستان و یا نام و نشانی از سازندگان شیر آب در یکی دو سده قبل از سال 1340 شمسی  پیدا نکردیم ولی به قاطع می­توان اعلام کرد هم امکان ساخت و استفاده از شیر آب در ایران باستان وجود داشته و هم اینکه در یکی دو سده اخیر ساخت انواع شیر آب از رونق خوبی برخوردار بوده است دلایل ما نمونه­های است که امکان ساخت و استفاده از شیرآب را امکان­پذیر می­داند همانطوریکه می­دانید در ساخت بنای عظیم و باشکوه تخت جمشید (به مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر) و همچنین شبکه­های پیشرفته آب و فاضلاب آن و تجهیزات آبرسانی برای شرب، بهداشت و نظافت و زراعت و حتی انواع آب­نماها آن بنای تاریخی ضمن نوآوری، از تمامی تجربه­ها و دانش قبل از جمله بناهای مصر باستان و روم بهره گرفته شده است بنابراین باتوجه به ساخت حمام­ها و آب­نماها، آب­خوری­های متعدد در بنای تخت جمشید امکان استفاده از شیر آب را در ایران باستان داد شیر آب در قصرها و کاخ­های یونانیان و رومیان می­توان احتمال استفاده از شیرآب را در ایران باستان داد از طرفی در سده­های قبل از ساخت تخت جمشید ریخته­گران لرستانی که در سده­های هفتم و هشتم قبل از میلاد زندگی می­کرده­اند انواع قطعات مفرغی را تولید کرده­اند که دقت و توانایی آنان را در ارایه جزئیات و زیبایی ظروف ریخته شده اعجاب و تحسین کاوشگران را برانگیخته است کاوشگران اعتقاد پیدا کرده­اند، تولید و ساخت چنین ظروف دقیقی فقط از طریق ریختگری وقالبگیری مومی امکان­پذیر است بنابراین در دوران باستان از نظر دانش فنی مشکلی برای ساخت انواع شیرآب وجود نداشته است.

همچنین می­دانیم ساخت آب­انبارها سابقه طولانی در جهان و ایران دارد می­توان به وفور آب انبارهای متعددی را در جای جای  کشور و با سابقه تاریخی بسیار دور دید در انتهای پله­های فراوان هر آب­انبار محوطه­ای وجود داشته که نیاکان ما آنرا محوطه پاشیر نام نهادند دلیل آن هم وجود یک یا چند شیر بزرگ آب در آن مکان بوده است که کوزه­ها و سایر وسایل خود را پر از آب می کردند آب­انبار سیداسماعیل به­عنوان نمونه در سال 1225 شمسی در محدوده بازار فعلی تهران ساخته شده است این آب­انبارها دارای 3 شیرآب بزرگ بوده است خانه کلاهدوزها که در سال 1266 شمسی در یزد بنا شده است دارای یک منبع آب بوده و بوسیله دو شیرآب افراد خانواده می­توانستند از آب آن برداشت نمایند (درحال حاضر این خانه به موزه آب یزد تبدیل شده است)

سماور  نیز به­عنوان وسیله­ای با کاربرد فراوان در خانه هر ایرانی و سابقه تولید 160 ساله در ایران دارای شیر است آیا این نمونه­ها گواهی بر توان تولید شیر در ایران نبوده است بعنوان نمونه­ای دیگر اولین حمام دوشی تهران در 1298 شمسی مورد بهره­برداری قرار گرفته است این حمام با الگوبرداری از حمام­های ترابوزان  ترکیه و در مجاروت باغ سپهسالار تأسیس شده بود بهداشتی بود را این نوع حمام­ها در مقایسه با حمام­های خزینه­ای سنتی، شهرداری را بر آن داشت تا با صدور دستورالعمل­هایی ساخت اینگونه حمام ها را در دستور کار خود قرار دهد به مرور حمام­های دوشی یکی پس از دیگری جای حمام­های خزینه­ای را گرفتند حمام­های دوشی یعنی استفاده از شیر و علم دوش، نمونه دیگر تولید انواع تلمبه آب است که درواقع نوعی شیر محسوب می­شود به لحاظ استفاده در هر خانه ایرانی و به وفور تولید می­شده است به موازات موارد ذکر شده شهرهای بیرجند، مشهد، آبادان از سالهای 1301 شمسی به بعد دارای لوله­کشی آب بودند و استفاده از شیر آب در خانه­ها و اماکن عمومی به امری بدیع تبدیل شده بود.

همه این نمونه­ها دلیلی بر رونق تولید و ساخت انواع شیر آب است تا 1340 شمسی هرچند نام و نشانی از سازندگان آن تاکنون به دستمان نرسیده است شاید گفته شود انواع شیر از طریق روسیه و کشورهای مختلف اروپایی به ایران وارد می­شده است این مطلب تا اندازه­ای درست است اما مقدار آن بسیار کم بوده و درضمن طبقه اجتماعی خاصی می­توانستند آن را خریداری کنند ولی عموم خانه­ها و اماکن عمومی و وسایل مانند سماور از تولیدات داخلی تامین می­شده است با تعدادی از پیشکسوتان صنعت شیرآلات که صحبت کردیم تولید و ساخت انواع شیرآب را در دهه­های 1310، 1320 شمسی که خود شاهد آن بوده­اند تایید نموده­اند ولی نامی از تولیدکننده خاصی را بخاطر ندارند در حدود سالهای 1342 اولین کارخانجات شیرآلات در ایران (کارخانه صنعتی برنز) که بانی اصلی این کارخانه مرحوم آقای مهندس افراشته بود که در آن زمان واردکننده شیرآلات بوده تأسیس شده است و در سالهای بعد نیز کارخانه­های مدرن دیگری یکی پس از دیگری به بهره­ وری رسیدند از جمله می­توان کارخانه­های تولیدی صنعتی ایران ابزار در 1343 کارخانه شیرآلات ایران والو (شیرآلات بهداشتی شیبه) در سال 1349، ایران برنا در سال 1350 و امین شیر در سال 1356 و شیرآلات ... نام برد در حال حاضر نه تنها انواع آبکاری مس ،نیکل ، کروم طلا ، نقره و ... بر سطح شیرآلات آنها را در مقابل خوردگی و سایش مقاوم و بهداشتی می­کند.

بلکه باتوجه به روح زیبادوستی که در نهاد انسان­ها قرار داده شده انواع شیرآلات را به­عنوان شیئی زیبا و زینتی در معرض دید مصرف­کننده قرار می­دهد.

                                                                                      ماخذ مجله صنعت آبکاری