فیروزه اسلام | مسجد کبود تبریز

در این مقاله با یکی از شاهکارهای هنر و معماری اسلامی آشنا خواهیم شد که آوازه اش نه تنها در جهان اسلام، بلکه در دنیا پیچیده است. مسجدی در شهر تبریز  متعلق به قرن ۹ هجری قمری که بازدید از آن دنیای تازه ای از هنر و معماری اسلامی را برروی بیننده می گشاید و لقب " فیروزه اسلام " را به خود اختصاص داده است. مسجد کبود تبریز یکی از مساجد مسقف ایران است که اوج توانايي هنرمندان كاشيكار ايراني در کاشی های معرق آن قابل مشاهده است.

سیاحان بسیاری که از این بنا دیدن کرده اند و بسیار درباره آن قلمفرسایی نموده اند. از آن جمله نادرمیرزا قاجار است که درباره مسجد کبود می نویسد:

"روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید"

چرا مسجد کبود؟

با بازدید از این مسجد جلوه ای زیبا از تلفیق هنر و معماری اسلامی - ایرانی در پیش چشمانتان نقش می بندد.  مسجد کبود یا فیروز اسلام، بنایی متعلق به قرن ۹ هجری قمری است که بازدید از آن می تواند همچون سفری در تاریخ باشد. یکی از جلوه های زیبای هنر معماری در تزئینات یک مسجد را در این مکان خواهید دید.

بازدید از مسجد کبود...

در شهر تبریز از هر کس بپرسی، مسجد کبود کجاست؟ آدرس صریح و کاملی می دهند و کمی از مسجد زیبای شهرشان برایتان می گوید. به درب ورودی مسجد که می رسیم باید از گیشه، بلیط تهیه کنیم و وارد مسجد زیبای کبود شویم. مسجدی که غنای رنگ کاشی هایش روزگاری دل هر نمازگزاری را می ربود؛ و زیباییش شهره دنیای اسلام بود.
در هنگام ورود و در نگاه اول ابهت و گیرایی و جلوه گری گذشته را نمیبینی و دلت کمی می گیرد چرا که بسیاری از کاشیکاری ها و قسمت هایی از بنا به دست زمانه تخریب شده اند؛ اما وقتی کاشی های رنگین و فوق العاده را در قسمت های مختلف مسجد می بینی، غنای رنگی و عظمت مسجد مبهوتت می کند. و اینجاست که معنای فیروزه اسلام را درک میکنی و این بنا و تزییناتش را لایق این نام می دانی و آرزو می کنی ای کاش دوباره بدرخشی فیروزه زیبای اسلام…

آشنایی با فیروزه اسلام (مسجد کبود)

مسجد کبود در تبریز یکی از شاهکارهاي معماري اسلامي است. اين بنا به نامهاي دیگری چون گوی مسجد Göy məscid (به ترکی همان مسجد کبود)،  مسجد شاه­ جهان، عمارت و مسجد مظفریه نیز شهرت دارد. ابوالمظفر جهانشاه بن قره يوسف از امراي قراقوينلو بانی ساخت این مسجدباشکوه شد، اما نظارت ساخت آن را همسرش (به گفته برخی  از محققین دخترش)  جان بيگم خاتون به عهده گرفت. تلفیق آجر و کاشی با رنگ های متنوع، بسیار دیدنی و حیرت انگیز است. کاشی های معرق لاجوردی بی نظیر آن سبب شده تا آن را " فیروزه اسلام " بنامند. معمار سازندە ی مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد کوهستانی) به وجود آورده است به نحوی که تمام بخش‌های این مسجد  در فصول مختلف سال، کاربردی بودند. در گذشته، این بنا جزئی از مجموعه ای با نام " مظفریه "بوده که متشکل از ساختمان هایی چون مدرسه، مسجد، خانقاه، کتابخانه و … بوده است. شوربختانه امروز تنها بخشی از مسجد باقی مانده که آن هم دچار آسیب های جدی شده است. مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ ه.ش با شماره ۱۶۹ به ثبت ملی رسید. 

زیبایی های مسجد کبود 

سازندگان مساجد سعی می کنند همیشه از بهترین ها در ساخت یک مسجد استفاده کنند. مسجد کبود تبریز نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بهترین معماران، کاشیکاران و هنرمندان در این مسجد از خود اثری ماندگار به جای گذاشته اند.

اغلب گردشگرانی که از گوشه و کنار دنیا برای بازدید این بنای باشکوه به تبریز می آیند، آوازه کاشی کاری ها و غنای رنگی آن را شنیده اند. مسجد کبود تبریز علاوه بر معماری فوق العاده، جذابیت ها و زیبایی های بی نظیری دیگری را در خود جای داده است.

۱- سقف طلا و لاجورد

یکی از جذاب ترین و چشمگیرترین قسمتهای مسجد کبود، بخشی از سقف است که با طلا و لاجورد کار شده و منظره ای بی نظیر را برای این بنا به ارمغان آورده است.

هنگام نظاره این قسمت از بنا، آرامشی عجیب وجود انسان را فرا می گیرد و امنیت را در خانه خدا به خوبی حس خواهید کرد.

۲- کاشیکاری های منحصر به فرد مسجد کبود

دیواره های بیرونی و درونی مسجد را کاشیکاران چیره دست با کاشی های معرق آراسته اند، که تنها شاید بتوان آن را با کاشیکاری های ایوان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان مقایسه کرد.

اوج هنر کاشیکاری معرق را در ظرافت و تنوع کاشیکاری های مسجد باشکوه کبود خواهید دید. کاشیکاری های معرق لاجوردی که سبب نام پر آوازه " فیروزه اسلام" شده اند.

۳- سردابه | مقبره جهانشاه

یکی از جاذبه های این مسجد، وجود دو قبر در سردابی در  قسمت شبستان کوچک در بخش جنوبی مسجد است که بنابر نظر پژوهشگران و روایت های تاریخی، جسد جهانشاه پس از کشته شدنش به این مسجد انتقال داده شده، بنابراین این دو قبر احتمالا محل دفن جهانشاه و همسرش می باشد. البته در حال حاضر قبرها خالی هستند.

کاشی های شش ضلعی لاجوردی و ازاره های مرمری (بخش میانی دیوار) و کتیبه های با نقوش اسلیمی حجاری شده در این آرامگاه، بسیار دیدنی و چشم نوازند. 

 از این بنا سیاحان بسیاری دیدن کرده اند و در وصف آن بسیار نوشته اند. تارونیه سیاح فرانسوی در عصر صفوی از این مسجد بازدید کرده و در رابطه با گذر از گنبد خانه مسجد به گنبد خانه مقبره این چنین می نویسد : 

"از این گنبد (گنبدخانۀ مسجد) داخل یک گنبد کوچکتری می‌شوید که خیلی قشنگتر از اولی است. در عمق آن از سنگ مرمر شفاف سفید چیزی ساخته شده که شباهت به دری که باز نمی‌شود، دارد (سنگ محراب مفقودۀ مسجد)"(تارونیه، ۱۳۶۶،۶۸).

بنابر این توصیف در محل اتصال این بخش به گنبدخانه، پوششی از سنگ مرمر و محراب وجود داشته است.

۴- محوطه مسجد

وجود محوطه ای گل گاری شده در مسجد برای گردشگران بسیار جذاب است.

علاوه بر این بوستان خاقانی در نزدیکی مسجد و مجسمه خاقانی در آن فضای مناسبی را برای استراحت و عبور گردشگران ایجاد کرده است. 

پیشینه فیروزه اسلام

جهانشاه یکی از امرای قراقویونلو، تبریز را پایتخت خود قرار داده و بانی ساخت مسجدی در این شهر شد. نظارت ساخت مسجد را همسرش (به گفته برخی  از محققین دخترش) جان بيگم خاتون به عهده گرفت، و این بنا به سرکاری عزالدین قاپوچـی بنا شد. بنا بر کتیبه سردر، اتمام ساخت این مسجد در سال ۸۷۰ ه.ق بوده است. این تاریخ مربوط به سال اتمام کاشیکاری هاست و ساخت بنای مسجد از چند سال پیش از سال ۸۷۰ شروع شده است. مسجد کبود تنها بنایی است که از دوره فرمانروایی قراقویونلو در تبریز باقی مانده است. در سال ۱۱۹۳ ه.ق (۱۱۵۸ ه.ش) سقف مسجد بر اثر زلزله فرو ریخت و دیوارهای آن نیز تخریب شد و تا حدود ۱۵۰ سال بدون تغییر باقی ماند و در سال ۱۳۱۸ بازسازی طاق ها و پایه ها آغاز و پس از آن در سال ۱۳۵۵ کارهای ساختمانی به سرانجام رسد. اما تا به امروز بازسازی کاشیکاری ها داخلی و خارجی ادامه دارد. اگر به بازدید موزه  آذربایجان در نزدیکی مسجد بروید در گوشه و کنار آن بخش های در حال مرمت را خواهید دید. اتفاقی عجیب در سال ۱۳۹۳ برای این مسجد رخ داد؛ تعداد ۵۰ نفر از اهالی برای برپایی نماز جماعت به به مسجد رفته و آن را اشغال کردند و پس از تسخیر مسجد نماز جماعت برگزار کرده و سپس کف کاشیکاری شده آن را فرش کردند. لوله کشی نامناسب گاز شهری در داخل مسجد نیز سبب شد تا در فصل سرما قسمت هایی از دیواهای بنا تخریب شد. شوربختانه با تصاحب مسجد مرمت کاشیکاری ها نیز متوقف شد.

کتیبه های مسجد

از کتیبه ی موجود بر سردَر بنا که به سبک حط کوفی و ثلث نوشته شد، این چنین به نظر می رسد که این بنا محلی بوده برای یادبود پیروزی های جهانشاه امیر قراقویونلو بوده است. برروی این کتیبه اسامی عمارت مظفریه و نام نعمت االله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی که خطاط و طراح نقوش مسجد بوده، دیده می شود. بر کاشیکاری های ایوان ورودی مسجد کتیبه ای به خط رقاع وجود دارد که از تاریخ ساخت بنا در سال ۸۷۰ه. ق سخن می گوید. سوره فتح به صورت کتیبه ای برجسته دور تا دور شبستان اصلی با ظرافت و بسیار زیبا کار شده است. در بالای در ورودی مسجد نیز کتیبه ای نام جهانشاه نقش بسته که  در گذشته روکش طلایی داشته است.

معماری مسجد کبود

مسجد کبود بنایی چند منظوره و آجری با سبک معماری آذری است که آن را به خاطر وجود آرامگاه جهانشاه مسجد - بقعه می نامند. در ساخت بعضی قسمت ها از سنگهای کمیابی استفاده شده است.  فضاهای معماری سجد کبود عبارت است از : سردر، مناره، گنبد و شبستان و آرامگاهی خانوادگی در قسمت جنوبی مسجد.   شکل کلی بنا حاصل دو گنبدخانه یکی بزرگ و دیگری کوچک در ضلع جنوبی می باشد که گنبدخانه کوچک متعلق به بنای آرامگاه خانوادگی جهانشاه و گنبد بزرگ متعلق به مسجد است. ایوان ورودی مسجد در ضلع شمالی تنها راه ورود به هر دو گنبدخانه می باشد و دو مناره مسجد کبود با فاصله تقریبا زیادی در دو طرف این ایوان قرار دارد. بخش های اصلی مسجد را صحنی مربع شکل با حوضی در میان آن، شبستان هایی برای درس و اسکان مستمندان تشکیل می دهند. بنای اصلی مسجد روبه روی صحن و رو به قبله بنا شده و سقف های ضربی آن در فاصله ی ۱۲ متری پایه ها آن دیده می شود. بر فراز این بخش مربع، گنبدی عظیم با نمای داخلی آجرهای کوچک و کاشی های الوان با نقش گل و بته و جملات و کلمات عربی، کار شده است. اطلاعاتی که از فرم و مشخصات گنبد کبود در حال حاضر وجود دارد برگرفته از نوشته های افرادی است که گنبد اصلی آن را دیده اند چرا که گنبد فعلی مسجد، گنبد اصلی آن نمی باشد و گنبدی است حاصل مرمت های امروزی. از تصاویر باقی مانده می توان به این نتیجه رسید که گنبد واقعی مسجد بر روی گریو (ساقه گنبد) بنا نهاده شده بود و آن را بدون سازه بنا کردند که همین امر باعث سخت شدن کار بازسازی گنبد شد. گنبد ابتدایی آن، یکی از بزرگترین گنبدهای آجری قرن نهم ه.ق با ۱۷ متر دهنه و ۲۰ متر ارتفاع که به خوبی وزن آن بر روی پایه ها تقسیم شده است. اما زلزله سال ۱۳۹۳ ه. ق به این بنای زیبا مهلت نداد و سبب فرو ریختن گنبد عظیم آن شد. در سال ۱۳۵۲ شمسی مرحوم رضا معماران مرمت بخش های تخریب شده را زیر نظر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی به عهده گرفت. در اطراف شبستان بزرگ مسجد که سقفی ضربی دارد، رواق هایی به هم پیوسته وجود دارد که از سه طرف با طاق نما به رواق های اطراف خود مرتبط می شود. گنبدخانه کوچک بنایی آرامگاهی است که مزین به کاشی های لاجوردی و کتیبه ای دور تا دور بنا به خط می باشد. بالای این کتیبه  تکه های کاشی با نوشته های کوتاه خط ثلث و نسخ ( اثراستاد محمدبن نعمت الله خوشنویس قرن نهم ه.ق ) در میان نقش های مختلف گل و بته دیده می شود.تارونیه سیاح فرانسوی در نوشته های خود بنای این مسجد را عالی تر از دیگر مسجد می داند.